Barokarchitectuur is een stijl en fase in de architectuur, ontstaan tijdens de barokperiode. Kenmerkend is het gebruik van vormen uit de renaissance maar met een sterkere verdeling van muurvlakken en een speelser gebruik van ornamenten zoals (gebogen) frontons. Ook wordt de rondboog weer – net als bij de romaanse architectuur – veel in raam- en deuropeningen gebruikt. Rococo wordt vaak als onderdeel van de Barok gezien.

Kenmerken

Onder invloed van de Italiaanse architecten Francesco Borromini (1599-1667), Gian Lorenzo Bernini (1598-1680) en de Zwitserse Carlo Maderno (1556-1629) wordt een stijl ontwikkeld die rijk, gedurfd is. De Barok, al maakt ze nog steeds gebruik van Romeinse en renaissance-begrippen, breekt met de beperkingen van het klassieke bouwen en loopt uit op een ware stortvloed van gebogen, plas-tische vormen. In de barokke architectuur komt de ware aard van de 'barocco' tot uiting.

Barrocco is een juweliersterm om een ruwe parel of onbewerkte steen aan te duiden. Het gebrek aan verfijning, en de overdaad, zou de stijl van Maderno en zijn navolgers deze roepnaam opleveren. Een kenmerk van de barokbouwstijl is dat door middel van de over-daad indruk op de bezoeker gemaakt moest worden.

Tijdens de periode 1600-1715 was de architectuur in decoratieve ensembles geïntegreerd. De open vormen overheersen, ze vloeien in elkaar over en zijn beweeglijk. De afzonderlijke delen van het gebouw staan niet op zichzelf, maar komen tot hun recht in de samenhang van het geheel. Zo werden scherp omlijnde contouren vermeden en men had een voorliefde voor de tegenstellingen tussen licht en schaduw. De kerken in die tijd kregen een golvende rooilijn, verder berekende men hoe de schaduwwerking over het gebouw liep. In de interieurs streefde men naar het creëren van één grootse ruimte.

In de kerkelijke architectuur was de barok een overwegend katholieke stijl. In de tijd van de contrareformatie bouwden onder andere de jezuïeten veel kerken in deze stijl.

Als vervolg op de barok is in de achttiende eeuw rococo ontstaan, een veel lichter en luchtiger stijl, maar nog steeds heel rijk.

• Barokarchitectuur in Europa

Italië

• Romeinse barok: Bernini, Borromini en Da Cortona

De eerste architect en beeldhouwer die volledig inhoud gaf aan de stijl die we nu als barok kennen was Gianlorenzo Bernini (1598-1680). In zijn baldakijn boven het altaar van de Sint-Pietersbasiliek wordt de grens tussen architectuur en beeldhouwkunst door-broken, deze stap zal nog talloze malen nagevolgd worden. Bernini was geboren in Napels, waarna hij verhuisde naar Rome. De voltooiing van het in het oog springende baldakijn in de Sint-Pietersbasiliek leidde tot de creatie van een altaar in de apsis.

De tweede architect die een meester in de Romeinse barok was is Francesco Borromini (1599-1667). Hij verzette zich tegen de har-monie dat de architectuur zich moest richten naar de verhoudingen van het menselijk lichaam. Deze opvatting hadden alle klassieke architecten gemaakt. Borromini stelde dat zijn architectuur gebaseerd was op de natuur, Michelangelo en de Klassieke oudheid. Hij begon zijn carrière als steenhouwer aan de baldakijn in de Sint-Pietersbasiliek. Hij kreeg zijn eerste opdrachten niet van de belang-rijke pausen, maar van lagere of meer gespecialiseerde instellingen. In het ontwerp van San Carlo alle Quattro Fontane - zijn eerste zelfstandige opdracht - zijn de drie bronnen van zijn nieuwe architectuur al te herkennen. Als laatste van Borromini’s bouwwerken is de kerk van Sant'Agnese in Agone aan de Piazza Navona. In 1653 nam Borromini het werk over van de eerste ontwerpers van de kerk en ontwierp een heel nieuw gebouw. Het gebouw herschiep hij tot een breed concaaf front waarvan de kromming tegengesteld is aan die van de tamboer waarop de koepel rust. Aan beide zijden staan twee campaniles. In 1657 werd Borromini vervangen door een commissie van architecten.

De derde architect die een groot aandeel in de architectuur van de barok had is Pietro da Cortona. Cortona’s belangrijkste architec-tonische werk is de kerk van SS. Luca e Martina (1634-1669) in opdracht van kardinaal Francesco Barberini. De centrale façade volgt een ronding alsof zij naar buiten wordt gedrukt door de rechthoekige blokken aan weerszijden ervan. De zuilen in de gebogen gevel zijn ingesloten op een manier die Michelangelo had ontwikkeld.

• Zuid-Italiaanse en Siciliaanse barok

De Siciliaanse barok ontwikkelde zich na de verwoestende gevolgen van de Siciliaanse aardbeving van 1693. Belangrijke architecten waren Antonello Gagini, Rosario Gagliardi, Guarino Guarini, Stefano Ittar, Andrea Palma, Vincenzo Sinatra en Giovanni Battista Vacca-rini. In Napels was het de architect Ferdinando Sanfelice (1675-1748) die meerdere barokke gebouwen ontwierp, zowel kerkelijke als burgerlijke gebouwen zoals bijvoorbeeld de Palazzo dello Spagnolo.

• Noord-Italiaanse barok

In Noord-Italië waren de vorsten van het Huis Savoye in Piëmont de belangrijkste protagonisten van de barok. Belangrijke architecten waren Guarino Guarini, Filippo Juvarra en Bernardo Vittone.

Spanje en Portugal

• Zie Churrigueresk voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Frankrijk

Een belangrijk gebouw dat ontworpen en gebouwd is tijdens de barokke architectuur is het kasteel van Versailles. Lodewijk XIV had zijn interesse verplaatst naar Versailles, omdat daar een groot stuk grond vrij was om zijn absolute koningschap gestalte te geven. In 1669 gaf hij opdracht om het gebouw dat zijn vader gekocht had uit te breiden en te verbouwen.

Nederlanden

• Zuidelijke Nederlanden

Zie Barokarchitectuur Zuidelijke Nederlanden en Barokarchitectuur prinsbisdom Luik voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

België telt een groot aantal barokkerken. Hoogtepunten zijn onder meer de Sint-Michielskerk te Leuven, de Sint-Carolus Borromeus-kerk in Antwerpen, de Sint-Servaasbasiliek in Grimbergen en de basiliek van Scherpenheuvel. In een aantal Nederlandse plaatsen die niet onder het gezag van de Staten-Generaal stonden, en dus katholiek waren gebleven, kwamen eveneens barokkerken tot stand. Voorbeelden zijn te vinden in Maastricht, Sittard en Ravenstein. In de 18e eeuw verrezen vooral in de omgeving van Brussel en Luik luxueuze paleizen en buitenhuizen.

• Noordelijke Nederlanden

Zie Hollands classicisme voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Nederland telt enkele barokkerken. Hoogtepunten zijn onder meer de Oostkerk in Middelburg en de Nieuwe Kerk in Den Haag. Ook rooms-katholieke schuilkerken werden soms ingericht in barokke stijl, zoals Ons' Lieve Heer op Solder in Amsterdam.

Engeland

In Engeland waren Inigo Jones, Christopher Wren, Nicholas Hawksmoor en John Vanbrugh de belangrijkste barokarchitecten.

Scandinavië en Noord-Duitsland

In Scandinavië en de protestantse delen van Duitsland vond de esthetiek van eenvoud en harmonie van het Hollands classicisme grote weerklank. In Hamburg, Berlijn en Potsdam werkten Hollandse architecten. In Kopenhagen (Amalienborg) en Stockhom (Drot-tningholm) was ook de Franse invloed groot.

Heilige Roomse Rijk

In het grotendeels katholieke Heilige Roomse Rijk verrezen in de loop van de 17e en 18e eeuw honderden barokkerken en barokke paleizen. Dresden, Wenen en Praag worden gezien als de barokhoofdsteden van Midden-Europa. In de 18e eeuw ontwikkelde de Zuid -Duitse barok zich tot een uitbundige variant van de rococo, met als belangrijkste architect Balthasar Neumann.

Oost-Europa

Ook in het Pools-Litouwse Gemenebest en in Rusland en Oekraïne ontwikkelde zich de barokarchitectuur. Veel barokkerken en pa-leizen in en rondom steden als Warschau, Vilnius, Kiev en Sint-Petersburg vertonen invloeden van de Italiaanse en Franse barok.

1. Kerk van Il Gesù, Rome, het eerste barokke bouwwerk. Datering: 6 juli 2005. Foto: Chirho - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

2. Dom van Fulda. Datering: 1 november 2024. Foto: Raimond Spekking - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

3. Domplein en dom van Fulda. Datering: 1 november 2024. Foto: Raimond Spekking - commons.wikimedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

4. Dom van Syracuse met aangrenzende barokke gebouwen, Sicilië. Datering: pjt56 --- - nl.wikimedia.org 

Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

5. Paleis van Versailles. Datering: 1 februari 2007. Foto: Eric Pouhier - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 2.5

6. Sint-Carolus Borromeuskerk in Antwerpen. Datering: 3 mei 2018. Foto: Rolf Kranz - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

7. Paleis op de Dam in Amsterdam. Datering: 8 mei 2005. Foto: Robert Scarth - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 2.0

8. Drottningholm nabij Stockholm. Datering: 23 augustus 2012. Foto: Arild Vågen - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

9. Binnenaanzicht van de koepel van de kerk van de Gesù door Giacomo Barozzi da Vignola en Giacomo della Porta.

Datering: 1674. Foto: Giovanni Battista Gaulli - en.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

10. Voorgevel van de kerk Saint-Gervais-Saint-Protais in Parijs. Met zuilen van de drie ordes. Datering: 28 december 2010.

Foto: Tangopaso - en.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

Externe links/verwijzingen

• Barokarchitectuur - nl.wikipedia.org

Zie ook

• Barokarchirtectuur I
• Category:Baroque architecture - uit Wikimedia Commons
• Baroque architecture - en.wikipedia.org

Geraadpleegde bron: nl.wikipedia.org/wiki/Barokarchitectuur#Oost-Europa - 31 mei 2025

Noordelijke en Zuidelijke barok

De Noordelijke en Zuidelijke barok in de kunst weerspiegelen verschillende culturele, religieuze en politieke contexten, ondanks dat ze beide deel uitmaken van dezelfde barokstijl. Hier zijn de belangrijkste verschillen en kenmerken:

Noordelijke Barok (Protestantse gebieden, vooral Midden en Noord-Nederland):

1. Religieuze invloed:

   • Het calvinisme in de Noordelijke Nederlanden legde de nadruk op soberheid en eenvoudige kerkdiensten, wat leidde tot minder religieuze kunst.

   • Kunst had vaak een seculier karakter, met veel aandacht voor stillevens, landschappen, genrestukken en portretten.

2. Onderwerpen:

   • Stillevens: Symbolische afbeeldingen van voedsel, bloemen of objecten met morele boodschappen (bijv. vanitas-thema's).

   • Landschappen: Gedetailleerde weergaven van de natuur en het Nederlandse platteland.

   • Genrestukken: Taferelen uit het dagelijkse leven, vaak met een verborgen morele les.

   • Portretten: Groepsportretten (bijv. schuttersstukken) en individuele portretten, gericht op het vastleggen van identiteit en status.

3. Stijl:

   • Realistisch en gedetailleerd, met een focus op natuurlijke lichtval en textuur.

   • Minder dramatisch en theatraal dan de Zuidelijke Barok.

4. Belangrijke kunstenaars:

   • Rembrandt van Rijn, Johannes Vermeer, Frans Hals, Jan Steen.

Zuidelijke Barok (Katholieke gebieden, vooral Italië, Spanje en Vlaanderen en Zuid-Nederland):

1. Religieuze invloed:

   • De Contrareformatie speelde een grote rol in de Zuidelijke Barok. Kunst werd ingezet als een instrument van de katholieke kerk om geloof en devotie te versterken.

   • Religieuze thema's waren prominent, met dramatische en emotionele afbeeldingen van heiligen, martelaren en bijbelse verhalen.

2. Onderwerpen:

   • Religieuze kunst: Extatisch en spiritueel, gericht op het oproepen van emotie en devotie.

   • Mythologische en historische schilderijen: Dramatisch en grootschalig.

   • Portretten en allegorieën: Vaak koninklijk en plechtig.

3. Stijl:

   • Dramatisch gebruik van clair-obscur (licht-donkercontrasten).

   • Dynamische composities en intense emoties.

   • Monumentaliteit en decoratieve weelde.

4. Belangrijke kunstenaars:

   • Italië: Caravaggio, Gian Lorenzo Bernini, Artemisia Gentileschi.

   • Spanje: Diego Velázquez, Francisco de Zurbarán.

   • Vlaanderen: Peter Paul Rubens, Anthony van Dyck.

5. Politieke invloed:

Bron: Mijn Cursus Kunstgeschiedenis Les 12 - Kunst van de barok - 3 september 2025

11. Bernini: Extase van de heilige Theresia. Datering: 1 augustus 2015. Foto: Livioandronico2013 - nl.wikipedia.org 

Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

12. Caravaggio: De Emmaüsgangers, 1601, National Gallery of Art, Londen. Datering: 1601. Bron: Caravaggio - wga.hu/cgi-bin/highlight.cgi?file=html/c/caravagg/06/35emmau.html&find=emmaus (Web Gallery of Art) - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: Publiek domein

Caravaggio was een van de meest spectaculaire schilders van de barok. Hij wordt gezien als de eigenlijke grondlegger van de barok-schilderkunst in Rome, samen met Carraci. Zijn dramatische lichtvoering, uitdrukkingskracht in de gebaren van zijn figuren, het pat-hos in zijn afbeeldingen, het realisme en de gedurfde voorstellingen worden

Clair-obscur (Italiaans: chiaroscuro, Duits: Helldunkel) is een techniek uit de schilderkunst, film en fotografie waarbij de licht-donker-contrasten sterker worden uitgebeeld dan ze in werkelijkheid vaak zijn. Er wordt weinig gebruikgemaakt van de zogenaamde midden-tonen. Bij clair-obscur is de achtergrond donker en de voorgrond licht. De lichtbron zelf is meestal niet duidelijk aanwijsbaar; het zou de zon kunnen zijn, of een kaarsvlam.

De techniek is ontstaan in de renaissance en toegepast door Masaccio. In de Barok werd het systematisch toegepast. De schilder gebruikt het licht en donker om de nadruk te leggen op vooral de lichte delen, waarbij de donkere schaduwen naar de achtergrond worden gedrongen.

Meesters van het clair-obscur zijn bijvoorbeeld Caravaggio, Georges de La Tour en Rembrandt.

Caravaggio's "naturalisme" genoemd. Hij liet geloof zien bij gewone mensen zo van de straat. Zijn invloed op de Europese schilderkunst, ook op uitzonderlijke schilders als Rubens en Rembrandt, is echter aanzienlijk geweest

Bron: Mijn Cursus Kunstgeschiedenis Les 12 - Kunst van de barok - 3 september 2025

• Context: De contrareformatie en heerschappij van de katholieke Spaanse Habsburgers. 
• Doel: De Rooms-Katholieke kerk overtuigen door te imponeren met spectaculaire, theatrale en emotionele kunst. 
• Onderwerpen: Religieuze onderwerpen zoals Mariaverering en heiligen, die door protestanten werden verworpen. 
• Kenmerken: Uitbundigheid, feestelijkheid, dramatische effecten en totaalkunstwerken die aardse en hemelse werelden verbonden. 
• Kunstenaars: Onder andere Caravaggio, bekend om zijn dramatische belichting en intense emoties.
• Geografie: Het huidige België, destijds de Spaanse of Habsburgse Nederlanden. 

Noordelijke Barok

• Context: De protestantse Republiek der Nederlanden, zonder absolutistische vorst en met een burgerlijke samenleving. 
• Doel: Kunst in opdracht van rijke burgers, die zich richt op hun dagelijks leven en de viering van alledaagse momenten. 
• Onderwerpen: Huiselijke taferelen, genrestukken en portretten. 
• Kenmerken: Aandacht voor detail, rijke kleuren, en een combinatie van Noordelijke schildertradities met barokke elementen zoals illusionisme en tenebrisme (dramatisch licht-donker contrast). 
• Kunstenaars: Rembrandt van Rijn en Johannes Vermeer. 
• Geografie: De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, het noordelijke deel van de Nederlanden. 

Bron: AI-overzicht