De Sint-Janskerk is een prachtig voorbeeld van maasgotische architectuur, gelegen in het hart van de Nederlandse stad Maastricht. Deze protestantse kerk staat zij aan zij met de rooms-katholieke Sint-Servaas op het iconische Vrijthof. Samen vormen ze een unieke 'kerken-tweeling', een zeldzaam verschijnsel in Nederland.

Geschiedenis

De Sint-Janskerk was in de middeleeuwen een van de vier parochiekerken van Maastricht [noot 1] en is vernoemd naar Johannes de Doper. Rond het jaar 1200 werd de kerk gesticht door het kapittel van Sint-Servaas om te dienen als doop- en parochiekerk voor de Sint-Servaasparochie. Hierdoor werd de Sint-Servaaskerk ontlast, zodat deze zich volledig kon richten op haar rol als kapittel- en bedevaartkerk. Op de zaterdagen vóór Pasen en Pinksteren trokken de kanunniken van Sint-Servaas in processie naar de Sint-Jan om daar het doopwater te wijden. Tijdens deze ceremonie zong het kerkkoor de kanunniken toe vanaf de eerste torentrans van de Sint-Jan.[2] De Sint-Janskerk wordt voor het eerst genoemd in 1218. De huidige kerk dateert uit de 14e en vroege 15e eeuw, met in 1414 de toevoeging van een gotische doopkapel. De oorspronkelijke toren stortte echter op 8 juni 1366 in tijdens een hevige storm. De huidige toren, inclusief de hoge lantaarn, werd na een langdurige wederopbouw voltooid in de tweede helft van de 15e eeuw.

Na de inname van Maastricht door Frederik Hendrik in 1632 ging de kerk definitief over in protestantse handen, hoewel deze al eerder tijdelijk door protestanten was opgeëist. Vanaf eind 1633 werd de Sint-Janskerk de hoofdkerk van de Nederduits gereformeerden in Maastricht.[2] De voormalige sacristie kreeg de functie van consistoriekamer. De katholieke wandschilderingen werden met een witte kalklaag bedekt en kwamen pas tijdens een restauratie in het begin van de 20e eeuw weer tevoorschijn. De Sint-Servaaskerk bleef na 1632 echter katholiek. De relatie tussen de protestantse en katholieke buren verliep niet altijd vlekkeloos. Zo klaagde de kerkenraad van de Sint-Jan in de 17e eeuw over het "wolvendansen", waarbij de klokken van de Sint-Servaas wild werden geluid om de preek in de Sint-Jan te verstoren.[3] In 1659 ontstond bovendien een conflict tussen de kerkenraad en de beeldhouwer Johannes Boissier over een marmeren grafmonument dat hij vervaardigde voor Margarita Elisabet Cabeliaeu-de Gryse, de echtgenote van Jacob Cabeliaeu.[4] De kerkenraad vond het monument, waarop beide echtelieden als figuur werden afgebeeld, te katholiek van aard.[2][noot 2]

De toren van de Sint-Janskerk heeft niet altijd de kenmerkende rode kleur gehad. Historische documenten vermelden dat de toren in de vroege 18e eeuw geel was en in de vroege 19e eeuw wit. De kerk is door de eeuwen heen meerdere malen gerestaureerd. Zo werd in 1713 een restauratie uitgevoerd door stadsarchitect Gilles Doyen, gevolgd door een herstel en rood schilderen van de toren in 1774. Rond 1800 werd het interieur gewit, en in 1822 werd de toren opnieuw gerestaureerd en rood geschilderd. In 1843-44 volgde een renovatie van het middenschipinterieur. Tussen 1877 en 1885 vond een grote restauratie plaats onder leiding van Pierre Cuypers, waarbij onder andere het torendak werd hersteld. Van 1909 tot 1912 leidde Willem Sprenger een restauratie waarbij de Vrijthof-ingang werd dichtgemetseld en de doopkapel werd hersteld. De meest recente restauraties vonden plaats in 1967 en tussen 1981 en 1985 onder leiding van Waalko Dingemans. Hierbij werden het interieur aangepakt, de toren gerestaureerd en in 1983 opnieuw rood geschilderd, tegen een totale kostprijs van 4,3 miljoen gulden.[5][6][noot 3]

1. Sint-Janskerk Maastricht (links). Rechts ervan broederlijk de Sint-Servaasbasiliek gezien vanaf het Vrijthof te Maastricht.

Datering: 13 maart 2016. Foto: Sailko - n l.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY 3.0

2. Luchtfoto van de Sint-Janskerk Maastricht (geheel rechts), met geheel links, broederlijk naast elkaar, zien we de Sint-Servaasbasiliek te Maastricht met een neogotische middentoren. Datering: ca. 1925.

Foto: Onbekend - Nimh-beeldbank.defensie.nl - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

3. Sint-Janskerk Maastricht. Renovatie van de toren in 1982. Gezien vanaf de Sint-Servaasbasiliek. Datering: 1 juli 1983.

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

Huidig gebruik

De Sint-Janskerk wordt gebruikt als kerkgebouw door de Protestantse Gemeente Maastricht-Heuvelland, onderdeel van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN). De PKN is in 2004 ontstaan uit de fusie van de Nederlandse Hervormde Kerk en de Gereformeerde Kerken in Nederland. Tot 1990 had de Gereformeerde Kerken in Nederland een eigen kerkgebouw in Maastricht, de Sterrepleinkerk. Uiteindelijk werd de oorspronkelijk Hervormde Sint-Janskerk de hoofdkerk van de Samen op Weg-gemeente, en later van de PKN-gemeente.

De kerk is tevens een plek voor culturele activiteiten. Zo worden er regelmatig concerten georganiseerd, waaronder tijdens het jaarlijkse festival voor religieuze muziek, Musica Sacra. Rond 9 januari vindt de diesviering van de Universiteit Maastricht plaats, en in maart wordt er tijdens de internationale kunstbeurs TEFAF een beurs gehouden voor antieke boeken en prenten.

In de zomermaanden, van Pasen tot het einde van de herfstvakantie, is de kerk dagelijks te bezichtigen, met uitzondering van zondagen vanwege kerkdiensten. Bezoekers kunnen in deze periode ook de bijna 80 meter hoge toren beklimmen, de hoogste toren van Maastricht. De hoofdingang van de kerk bevindt zich aan het Henric van Veldekeplein.

• Beschrijving

Exterieur

• Kerkgebouw

De Sint-Janskerk is een van de zeven opvallende Maasgotische kerken en kapellen in het hart van Maastricht. Dit indrukwekkende bouwwerk is opgetrokken uit mergelsteen, met een fundering van kolenzandsteen en hardsteen. Het kerkgebouw bestaat uit een driebeukig basilicaal schip uit het begin van de 14e eeuw, terwijl het koor dateert uit de late 14e eeuw. De doopkapel en sacristie, beide zorgvuldig vormgegeven, zijn toegevoegd in de 15e eeuw.[8]

Toren

De kerk wordt gekenmerkt door een opvallende, 79 meter hoge toren die is rood geschilderd. De bovenbouw van de toren vertoont duidelijke invloeden van de Domtoren in Utrecht. De onderbouw stamt uit het begin van de 14e eeuw, terwijl het overige deel van de toren, waaronder de ranke, achtkantige lantaarn, halverwege de 15e eeuw werd gebouwd. De mergelstenen kroon en torenspits zijn afkomstig uit de restauratieperiode onder leiding van Cuypers in 1877. In de toren bevindt zich een houten klokkenstoel uit de 15e eeuw, waarin een klok uit 1687 hangt, gegoten door Johannes en Josephus Plumere uit Hoei. Ooit hing er ook een kleinere klok, de zogenaamde poortklok, die dagelijks werd geluid om de stadspoorten te openen en sluiten. Helaas werd deze klok in 1943 door de Duitse bezetters geroofd. In 1997 kreeg de toren een nieuw uurwerk, en de weerhaan, ontworpen door Frans Gast, werd in 1984 geplaatst.[9]

4. Sint-Janskerk Maastricht. Kerk vanuit het Noorden. Datering: 31 juli 2015. Foto: Zairon - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

5. Sint-Janskerk Maastricht. Uitzicht vanaf het Vrijthof op de Sint-Janskerk en een fragment van de Sint-Servaasbasiliek in Maastricht. De straat Het Vagevuur scheidt de protestantse kerk links van de rooms-katholieke kerk rechts. Koor en noorderbeuk.

Datering: 24 september 2015. Foro: Koor en noorderbeuk - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

6. Sint-Janskerk Maastricht. Zicht uit het westen. Datering: 19 september 2010. Foto: Mark Ahsmann - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

• Interieur

Architectuur, beeldhouwwerk en schilderingen

Het interieur wordt gekenmerkt door een indrukwekkend kruisribgewelf. Acht ronde, hardstenen zuilen zijn voorzien van kapitelen met sierlijke, gestileerde bladmotieven. Opvallend zijn de kleurrijk geverfde kraagstenen, waarop de twaalf apostelen, bisschoppen en engelen zijn afgebeeld. Enkele muurschilderingen, die begin 20e eeuw onder de witkalk vandaan zijn gehaald, herinneren aan het katholieke verleden van de kerk. Onder deze schilderingen bevinden zich een afbeelding van het Lam Gods met kruisvaan in het koor en een voorstelling van Christus als Salvator Mundi op een van de zuilen. Daarnaast herbergt de kerk een aantal gebeeldhouwde grafmonumenten in zwart en wit marmer,[noot 4] evenals ongeveer 90 hardstenen grafzerken, waarvan de oudste teruggaat tot 1354. [11]

Kerkmeubilair

Tot het meubilair behoren onder andere een 17e-eeuwse koperen lezenaar, een preekstoel in Lodewijk XVI-stijl uit 1779, enkele 18e-eeuwse stoelen (te vinden in de torenkamer), een kast in Luiks-Akense meubelstijl (geplaatst in de consistoriekamer) en een 19e-eeuws marmeren doopvont.[12]

7.  Sint-Janskerk Maastricht. Detail van de preekstoel. Datering: 20 juli 2010. Foto: Hermann Luyken - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

8.  Sint-Janskerk Maastricht. Orgeltribune met Verschueren-orgel. Datering: 20 juli 2010. Foto: Hermann Luyken - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

Geraadpleegde literatuur, noten en verwijzingen

• Bax, J. (1932): Gedenkboek der Nederlandsche Hervormde Gemeente van Maastricht, 1632-1932. Maastricht, Boosten & Stols
• Boogard, J. van den, en S. Minis (2001): Monumentengids Maastricht. Primavera Pers, Leiden. ISBN 90-74310-52-4
• Minis, L. (1990): St. Janskerk (Maastrichts Silhouet #31). Stichting Historische Reeks Maastricht, Maastricht. ISBN 90-70356-53-8
• Nispen tot Sevenaer, E.O.M. van (1926/1974): De monumenten in de gemeente Maastricht, Deel 1. Arnhem (online tekst)
• Term, J. van, en J. Nelissen (1979): Kerken van Maastricht. Maastricht
• Timmers, J.J.M. (1980): De kunst van het Maasland. Deel II. De Gotiek en de Renaissance. Maaslandse Monografieën (groot formaat), deel 1. Van Gorcum, Assen. ISBN 90-232-1788-8
• Ubachs, Pierre J.H., en Ingrid M.H. Evers (2005): Historische Encyclopedie Maastricht. Walburg Pers, Zutphen / RHCL, Maastricht. ISBN 90-5730-399-X

1.  Van de vier historische parochiekerken van Maastricht zijn er nog maar twee over: de Sint-Janskerk en deSint-Matthijs; deSint-Nicolaaskerken deSint-Maartenskerkwerden in de 19e eeuw gesloopt.[1]
2.  De beelden herinnerden te zeer aan de 'santen en santinnen', de roomse heiligenbeelden in kerken en de verering van heiligen, het misverstand dat mede de Beeldenstorm had veroorzaakt.
3.  Voor het schilderen van de toren werd vanwege de Monumentenwet goedkeuring van het betreffende minister verkregen. De gemeente Maastricht weigerde echter een vergunning af te geven, omdat men meende dat het stedenschoon aangetast zou worden. Men was inmiddels zo gewend geraakt aan de grauwgele kleur van de toren, dat men zich een rode toren nauwelijks voorstellen kon. De Raad van State oordeelde dat de gemeente geen bevoegdheid had het schilderen van de toren tegen te houden.[7]
4.  Verreweg het grootste monument is dat van Margarite Cabeliaeu-de Gryse (Joannes Boissier, 1659). Haar man, Jacob Cabeliaeu, wilde eigenlijk een monument met beelden van hemzelf en zijn vrouw, maar de kerkenraad vond dat te katholiek. In plaats daarvan toont het praalgraf heraldische tekens en een skelet als memento mori.[10]
5.  Ubachs/Evers (2005), pp. 400-401: 'parochie, Middeleeuwen'.
6.  Ubachs/Evers (2005), pp. 251-252: 'Janskerk, Sint-'.
7.  Ubachs/Evers (2005), p. 588: 'wolvendans'.
8.  Bax (1932), p. 259.
9.  Van Term/Nelissen (1979), p. 20.
10.  Minis (1990), pp. 14, 45-48.
11.  Minis (1990), p. 49.
12.  Minis (1990), pp. 11-15.
13.  Minis (1990), pp. 15, 45-50.
14.  Minis (1990), p. 43.
15.  Minis (1990), pp. 33-43.
16.  Minis (1990), pp. 33-35, 51.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Externe links/verwijzingen

• Sint-Janskerk Maastricht - nl.wikipedia.org

Geraadpleegde bron: nl.wikipedia.org/wiki/Sint-Janskerk_(Maastricht) - 26 november 2024