De Onze-Lieve-Vrouwekathedraal is een kathedraal in de Belgische stad Antwerpen. De kathedraal staat met haar in het westen gelegen hoofdingang aan de Handschoenmarkt, met haar zuidingang aan de Groenplaats en met haar noordingang aan de Torfbrug. Het is de hoofdkerk van het bisdom Antwerpen en is gewijd aan Maria. De kathedraal is gekend als bedevaartsoord van Onze-Lieve-Vrouw van Antwerpen. De kerk was een kathedraal tussen 1559 en 1803 en is het terug vanaf 1961 tot heden. De toren van de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal is als onderdeel van een groep van 56 belforten in België en Frankrijk opgenomen op de lijst van werelderf-goed van UNESCO.

De kathedraal was het hoogste gebouw van België totdat de Brusselse Zuidertoren gebouwd werd in 1967.

Architectuur

De Onze-Lieve-Vrouwekathedraal is een gotische kruiskerk die gebouwd werd tussen 1352 en 1521. Als eerste werd het koor gebouwd, dat in 1415 werd voltooid. Daarna werd de eerste geleding van het westelijke torenfront gebouwd. Rond 1430 werd besloten om de kerk breder te maken dan het oorspronkelijke plan en werd begonnen met de bouw van uiterste noordelijke en zuidelijke zijbeuken. Op die manier zou uiteindelijk een zevenbeukige kerk ontstaan. Het schip van de romaanse Onze-Lieve-Vrouwe-kerk, dat door de gotische kerk werd vervangen, bleef daardoor in gebruik en werd pas in 1469 afgebroken. Kort daarop werd begonnen met de bouw van de middelste en binnenste zijbeuken en de middenbeuk. Het schip werd in 1487 voltooid; aan het dwarsschip werd tot 1495 gewerkt. In 1502 begon men aan de verdere afwerking van de noordelijke toren, waarvan het kruis in 1518 werd gewijd. In 1534, na de brand van 1533, werd de houten vieringtoren geplaatst. Pas in 1614 werd gestart met de bouw van de gewelven van de middenbeuk en de dwarsbeuken.[2] Bij de bouw van de kathedraal waren onder meer de bouwmeesters Jan en Pieter Appelmans en Rombout II Keldermans betrokken.

De kerk wordt tot de hoogtepunten van de Brabantse gotiek gerekend, maar vertegenwoordigt een nieuw type binnen die stijl. Zo werden geen ronde zuilen met koolbladkapitelen toegepast, maar geprofileerde bundelpijlers die zonder onderbreking doorlopen in de gewelfribben. Daarnaast zijn de scheibogen tussen schip en zijbeuken uitzonderlijk breed en is het triforium achterwege gelaten. In plaats daarvan is er een strook maaswerk aangebracht boven de scheibogen.

De kathedraal is bekend geworden door haar indrukwekkende westgevel met haar timpaan dat het Laatste Oordeel (Jan-Baptist van Wint, 1903[3]) weergeeft. De noordelijke toren is 123,925 meter hoog en is sinds de sloop van de Sint-Lambertuskathedraal in Luik in 1794 de hoogste kerktoren van de Nederlanden. Hij werd gefinancierd door de stad Antwerpen en valt ook nu nog onder het stads-bestuur en niet onder het kerkbestuur. Deze toren is een voorbeeld van flamboyante gotiek, en is opgetrokken in witte Balegemse zandsteen[4]. Aan de toren werd jaren gebouwd en hij werd in 1518 voltooid. In de 18de eeuw is hij voor het eerst gerestaureerd. De restauratiewerken in de 19de eeuw werden geleid door Frans Andries Durlet.

In de noordelijke toren bevinden zich de luidklokken en de beiaard. Er zijn 515 treden in deze toren, maar daarboven zijn nog trap-pen die alleen voor personeel toegankelijk zijn. De toren is elke woensdag van april tot september te bezoeken onder leiding van erkende gidsen. De zuidelijke, veel lagere toren werd op kosten van de parochie gebouwd.

In 1521 werd begonnen met de vergroting van de kathedraal, die een groter koor en hoofdbeuk zou krijgen. Om plaats te maken voor deze hoofdbeuk moest alles ten zuiden van de huidige hoofdbeuk afgebroken worden, de huidige hoofdbeuk zelf zou dan als een zijbeuk fungeren. Men plande dus ook de Zuidertoren af te breken, wat meteen verklaart waarom deze nooit werd afgewerkt. Verder dan de basis van het nieuwe koor is men nooit geraakt, zoals te zien is op het stadsplan van Vergilius Bononiensis uit 1565. In 1533 breekt er namelijk een grote brand uit in de kathedraal die veel schade aanrichtte. De herstelling ervan trok veel mankracht en middelen naar zich toe waardoor de bouw moest worden gestaakt. Door de opkomst van het protestantisme in de decennia daarna daalden de inkomsten van de Kerk drastisch, waardoor de plannen voor de vergroting definitief opgeborgen werden.[5] Vandaag de dag kan men het grondplan van de geplande uitbreiding nog steeds aflezen in de vorm van het stratenplan (Lijnwaadmarkt, Melk-markt, Sint-Pieterstraat).

Enkele afmetingen

• De lengte van de kathedraal bedraagt 119 meter (binnenwerks)
• De lengte van het dwarsschip bedraagt 67 meter
• De gewelfhoogte in het middenschip bedraagt 27,5 meter
• De hoogte van het koepelgewelf bedraagt 43 meter
• De noordertoren is 123 meter hoog, de onafgewerkte zuidertoren 65,30 meter
• De totale vloeroppervlakte bedraagt ongeveer 8000 vierkante meter

Interieur

Van het oorspronkelijke interieur van de kathedraal is haast niets bewaard gebleven. Tijdens de Reformatie trof de Beeldenstorm dit monument zwaar. Glas-in-loodramen, heiligenbeelden, relikwieën, praalgraven en tientallen altaren werden door calvinisten geschonden en vernietigd. Zelfs de reliekschrijn, een kostbaar object waarin de voorhuid van Jezus werd vereerd, ging verloren. Slechts enkele oude fresco's herinneren nog aan de laat-gotische inrichting. Tijdens het Twaalfjarig Bestand kreeg de kathedraal een herinrichting in barokstijl, terwijl in de periode van de neogotiek een nieuwe bloeitijd aanbrak.

De indrukwekkende naturalistische preekstoel uit 1713, gemaakt door Michiel van der Voort, verdient bijzondere aandacht. Oor-spronkelijk vervaardigd voor de Sint-Bernardusabdij van Hemiksem, werd deze preekstoel in 1804 naar de kathedraal overgebracht.

Rechts in de kathedraal bevindt zich de Ark van het Verbond, uitgevoerd in late rococostijl. Dit kunstwerk staat op het altaar van de Broederschap van het Allerheiligste Sacrament. Links vooraan in de kerk is een donkere lambrisering met negen biechtstoelen te vinden, waar de twaalf apostelen worden afgebeeld samen met twaalf vrouwelijke figuren. In de Mariakapel bevindt zich het genade-beeld van Onze-Lieve-Vrouw van Antwerpen, waarnaar de kerk is vernoemd. Dit beeld overleefde opmerkelijk genoeg de Beelden-storm van 1566. Daarnaast beschikt de kathedraal over diverse gebrandschilderde ramen met prachtige religieuze voorstellingen.

Schilderkunst

De kathedraal bezit vier schilderijen van de Vlaamse kunstschilder Rubens en een aantal werken van andere meesters.

• Peter Paul Rubens: De Kruisoprichting, drieluik, 1609-1610
• Peter Paul Rubens: De kruisafneming , drieluik, 1612
• Peter Paul Rubens: De verrijzenis van Christus, drieluik, 1612
• Peter Paul Rubens: De hemelvaart van Maria, altaarstuk, 1626
• Abraham Matthyssens: De dood van Maria, 1633
• Cornelis Schut: De hemelvaart van Maria, 1647, in de vieringtoren van de kathedraal

Het oudste schilderij in de kathedraal dateert van de late vijftiende eeuw en is afkomstig uit de nabije omgeving van Rogier van der Weyden in Brussel:

• navolger van Rogier van der Weyden: De uitverkiezing en huwelijk van Maria, ca. 1450-1475.[6][7]

In 2018 is Sam Dillemans' werk Hommage aan Rubens: de kruisafneming van 2003 te zien langs Rubens' kruisafneming in de zuide-lijke zijbeuk.

Andere kunstwerken

Er zijn vele beeldhouwwerken in de kathedraal van bekende Vlaamse beeldhouwers zoals Artus Quellinus de Jonge en Mattheus van Beveren and biechtstoelen van de hand van Hendrik Frans Verbruggen en Willem Ignatius Kerricx.

Sedert 2022 is het praalgraf van Isabella van Bourbon in de kathedraal te zien.[8]

Het werk De man die het kruis draagt van Jan Fabre bevindt zich sinds 2015 in de kathedraal. Corona van Javier Pérez uit 2011 is er eveneens te bezichtigen.

Koor

Het Antwerps Kathedraalkoor, bestaande uit een knapenkoor en een meisjescantorij, luistert er wekelijks de hoogmis op.

Orgel

Het grote Schyven-orgel omvat 90 registers. De enorme, barokke houten orgelkast van het Schyven-orgel is veel ouder dan het orgel zelf. Ze dateert van 1657 en werd door Peter Verbrugghen de Oude en Michel Boursoy vervaardigd naar een ontwerp van schilder Erasmus Quellinus de Jonge.[9] Daarnaast is er in het midden van de kathedraal nog een transeptorgel, gemaakt in barokstijl in 1993 door Metzler Orgelbau uit Zwitserland.[10]

Beiaarden

De kathedraal bezat twee beiaarden in de torens. De stads- of kermisbeiaard werd vervaardigd door de gebroeders Hemony uit Zutphen in 1655/58. De tweede was de kapittel- of kerkbeiaard die vervaardigd werd in 1654/55. Omdat er twee instrumenten in één toren hingen kon het niet uitblijven dat een van de twee in verval zou raken. Omdat men toch de waarde inzag van deze tweede Hemony beiaard werden de overgebleven klokken na de Tweede Wereldoorlog uitgeleend aan de kerk van Hoogstraten waar ze nog steeds incompleet aanwezig zijn.

Een aantal discant klokken zijn zoekgeraakt en de basklokken van deze kapittelbeiaard werden al eerder uitgeleend aan noodlijdende parochies; een deel kwam terug, maar zes klokken bleven als luidklokken in de toren van de kathedraal. De (stads)beiaard wordt bespeeld op maandag, woensdag en vrijdag om 12 uur en in de zomer op maandagavond tijdens beiaardconcerten. Deze waren te zien via een webcam van Museum het Vleeshuis.[11] Bijzonder is dat vrijwel alle oorspronkelijke Hemonyklokken nog meespelen in deze (kermis- of stads)beiaard. Bij restauraties in de 20e eeuw is deze stadsbeiaard uitgebreid tot een volledige 4 octaafs concert-omvang. Ook werden er basklokken bij gemaakt.[12]

Kapelmeesters van de kathedraal

• 1927-1945: Lodewijk De Vocht
• 1945-1968: Gabriël Striels
• 1968-2000: Jan Schrooten
• sinds 2000: Sebastiaan Van Steenberge

Titularis-organisten van de kathedraal

• 1855 – 1901 Joseph Callaerts
• 1901 – 1926 Gustaaf Brees
• 1926 – 1962 Alex Papen
• 1962 – 2002 Stanislas Deriemaeker
• 2002 - Peter Van de Velde

Buitenkant

Begin 2019 startte de stad met de restauratie van de buitenzijde van de belforttoren. Na bijna vier jaar is dit titanenwerk in december 2022 afgerond. De iconische toren schittert weer.

De wijzerplaten, de windhaan en het kruis zijn in een atelier gerestaureerd en opnieuw verguld. De windhaan pronkt sinds oktober 2020 opnieuw op de torenspits. In juli 2022 waren de historische wijzerplaten uit 1861 klaar.

Bouwmeesters

• Jacob van Tienen
• Jan Appelmans
• Pieter Appelmans
• Jan Tac
• Everaert Spoorwater
• Rombout II Keldermans
• Herman de Waghemakere
• Domien de Waghemakere
• Jules Bilmeyer

Trivia

• Het is het hoogste gebouw van de stad. Naar de hoogte van de kathedraal wordt vaak verwezen om de schaal en impact van andere projecten in Antwerpen te begrijpen. Zo werd geregeld de hoogte van het Lange Wapperviaduct (150 m), onderdeel van het oorspronkelijke Oosterweelverbinding-project, vergeleken met de kathedraalhoogte.
• In de 19de-eeuwse jeugdroman Een hond van Vlaanderen (A Dog of Flanders) door Ouida bezoeken de arme jongen Nello en zijn hond Patrasche de Antwerpse kathedraal en brengen een oude droom in vervulling door er naar een schilderij van Pieter Paul Rubens te kijken. In Japan is het boek een grotere literatuurklassieker dan in België en veel Japanse toeristen bezoeken hierom ook de Antwerpse kathedraal om er naar het schilderij van Rubens te kijken. In deze setting speelt de kathedraal ook een belang-rijke rol in het Suske en Wiskealbum Het dreigende dinges. Het dinges fotografeert in dit album, dat geheel gewijd is aan voor-noemde jeugdroman, in de kathedraal een verschijning van Nello en Patrasche.
• In de Sint-Antoniuskapel van de kathedraal rust Charlotte van Bourbon, de derde vrouw van Willem van Oranje en moeder van zes van zijn dochters.
• In 1798 onststond bij het centrale bestuur van het Département-des-deux-Nèthes het voornemen om de kathedraal te slopen. Een jaar eerder was de kathedraal met veel bombast onttrokken aan de eredienst. De meest uitgesproken voorstander van deze maatregel, een zekere François Roché, werd daarop slachtoffer van de volkswoede en kwamgewelddadig aan zijn einde. In de kerk was zodanig huisgehouden door vandalen en plunderaars dat de openbare verkoop van de complete inboedel niet meer dan 17.000 pond opbracht. Hoewel de Katholieke kerk buiten de wet was gesteld in het ganse Franse Rijk, waar de Zuidelijke Neder-landen deel van uitmaakten, vonden misvieringen in de Antwerpse Sint-Jacobskerk en Sint-Andrieskerk onverkort doorgang, zelfs in de meest virulente antiklerikale fase van de annexatietijd.
• De kwade genius achter het plan om de Onze Lieve Vrouwkerk te slopen moet Simon-Pierre Dargonne uit Dieppe geweest zijn. Hij was een weinig succesvolle muziek- en dansmeester die sinds 1774 te Antwerpen gevestigd was. Tijdens de revolutie werd hij eerst tot Onderschout bevorderd, en toen dit ambt werd afgeschaft tot Commissaris van de Directoire. Onder het voorwendsel dat het gebouw door vallend gesteente een bedreiging voor voorbijgangers vormde en dat noodzakelijk jaarlijks onderhoud de staatskas bovendien 15.000 francs per jaar zouden gaan kosten, probeerde hij in Parijs toestemming voor afbraak te bekomen. De bevoegde minister gaf daarop Jan Blom, de Antwerpse stadsarchitect afkomstig uit Weil nabij Keulen, opdracht voor een bouw-fysische expertise van het gebouw. Na grondig onderzoek concludeerde Blom dat er met de kathedraal structureel niets mis was. Toen Dargonnes plan om de kathedraal af te breken faalde, wijzigde hij koers en beijverde hij bij het bestuur in Parijs een her-bestemming tot museum, naar analogie met de Sint-Pieterskerk in Gent. Ook dit voorstel werd afgewezen. Het was dezelfde Dargonne die alle potsenmakerijen ter gelegenheid van Vastenavond verbood omdat hij ze onverenigbaar vond met de mores van de Nieuwe Revolutionaire Orde, overtuigd Jacobijn als hij was. Na zijn bezoek aan Antwerpen bestemde Consul Napoleon 15.000 francs voor de restauratie van de verwaarloosde kerk, waarbij hij zijn waardering voor het gotische gebouw uitsprak. Dargonne zou zijn laatste dagen slijten in een gesticht te Sint-Joost-ten-Node, lijdend aan dementie.
• De Sint-Michielsabdij met bijhorende kerk langs de Schelde ontkwam niet aan de sloophamer in de Franse Tijd en onderging het-zelfde lot als de Brugse Sint-Donaaskerk.

Foto-galerie

1. Onze-Lieve-Vrouwekathedraal Antwerpen. Groenplaats in het centrum van Antwerpen. Datering: 2 april 2009.

Foto: G.Lanting - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY 3.0

2. Onze-Lieve-Vrouwekathedraal Antwerpen. Klok op de torenspits.  Datering: 18 augustus 2005.

Foto: Piotr Kuczyński - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

3. Onze-Lieve-Vrouwekathedraal Antwerpen. De kathedraal gezien vanaf de Groenplaats Antwerpen.

Datering: 3 mei 2018. Foto: Rolf Kranz - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

4. Onze-Lieve-Vrouwekathedraal Antwerpen. Onze-Lieve-Vrouw van Antwerpen is een pauselijk gekroond houten Mariabeeld, dat vereerd wordt in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen. Ze is de patrones van de stad Antwerpen.

Datering: 4 juli 2018. Foto: Manuelarosi - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

5. Onze-Lieve-Vrouwekathedraal Antwerpen. Engelentroon door Mattheus van Beveren. Datering: 26 juni 2021.

Foto: Jeanhousen - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

Bronnen, noten en/of referenties

1.  Gazet Van Antwerpen 7/07/2018, https://www.gva.be/cnt/dmf20180707_03602588/vijf-dingen-die-je-nog-niet-wist-over-de-antwerpse-kathedraal
2.  Rudi Mannaerts, "DE KATHEDRAAL, De Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen: een openbaring" Vzw Maria-Elisabeth Belpaire en Vzw Toerismepastoraal Antwerpen, 2016, p.18-36; p. 58
3.  Rudi Mannaerts, "DE KATHEDRAAL, De Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen: een openbaring" Vzw Maria-Elisabeth Belpaire en Vzw Toerismepastoraal Antwerpen, 2016, p. 53
4.  "De restauratie van de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal te Antwerpen 1965-1983 1984-1989." p. 50
5.  Patronen van patronages in het zeventiende-eeuwse Antwerpen, Bert Timmermans p89
6.  Jeroen Reyniers, 'Onbekend maakt onbemind. Een vijftiende-eeuws schilderij in de stijl van Rogier van der Weyden in de Antwerpse kathedraal'
7.  Jeroen Reyniers, 'Onroerend erfgoed op paneel. Een 15de-eeuwse voorstelling van een gotische kerk'
8.  Thuiskomst praalgraf Isabella van Bourbon. De Kathedraal. Geraadpleegd op 8 december 2024.
9.  dispositie schijven-orgel
10.  transeptorgel dispositie transeptorgel Metzler
11.  Webcam beiaardconcerten (gearchiveerd zonder webcambeeld)
12.  Geert D'hollander, Stadsbeiaard, Onze-Lieve-Vrouwekathedraal op http://www.beiaard.org

Literatuur

• Willem Aerts (red.), De kathedraal van Antwerpen, 1993. ISBN 906153285X
• Patrick De Rynck, De Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen, 2005. ISBN 9055445789
• Wendy Wauters, De beroering van de religieuze ruimte. De belevingswereld van laatmiddeleeuwse kerkgangers in de Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekerk (ca. 1450-1566), doctoraal proefschrift, KU Leuven, 2021 (handelseditie: De geuren van de kathedraal, 2023. ISBN 9789401490535)

Zie ook

• Officiële website van de kathedraal
• De Kathedraal op BALaT - Belgian Art Links and Tools (KIK-IRPA, Brussel)
• De historische liturgische bibliotheek van de kathedraal wordt bewaard in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience.

Externe links/verewijzingen

• Onze-Lieve-Vrouwekathedraal (Antwerpen) - nl.wikipedia.org
• Category:Onze-Lieve-Vrouwekathedraal (Antwerp) - uit Wikimedia Commons
• Cathedral of Our Lady (Antwerp) - en.wikipedia.org

Geraadpleegde bron: nl.wikipedia.org/wiki/Onze-Lieve-Vrouwekathedraal_(Antwerpen) - 2 december 2025