Mariakerk Cadzand / Scheldegotiek / Gotische architectuur | Christelijk Bouwen door de eeuwen heen

Mariakerk Cadzand

De Mariakerk is een protestantse kerk in Cadzand, gelegen aan de Prinsestraat 17. Dit historische gebouw vertelt een fascinerend verhaal over de rijke geschiedenis van het eiland.

Geschiedenis

Vanaf de 11e eeuw werd het eiland van Cadzand bewoond door schaapherders en landarbeiders afkomstig uit het graafschap Vlaanderen.

In 1096 gaf het bisdom Doornik het dekenaat Aardenburg opdracht om op het eiland Cadzand een parochie met kapel te stichten. Het patronaatsrecht en het tiendrecht werden toevertrouwd aan de Sint-Baafsabdij in Gent, die een belangrijke rol speelde in de oprichting en het beheer van de parochie.

Onze Vrouwe Kercke

In het begin van de 13e eeuw werd in opdracht van het bisdom Doornik de stenen 'Onze Vrouwe Kercke op Cassant' gebouwd. De Sint-Baafsabdij kreeg het recht om een pastoor aan te stellen. Het bouwmateriaal, bestaande uit Doornikse steen, werd per schip vanuit Antwerpen via de Westerschelde aangevoerd. De zuidbeuk, gebouwd in vroeggotische stijl, vormt het oudste deel van de kerk, die in de volksmond bekendstaat als de ‘Mariakerk’. De inrichting was eenvoudig: een vloer van aangestampte aarde, een altaar aan de oostzijde, en de 12 kruiswegafbeeldingen langs de muren. Stoelen en banken waren niet gebruikelijk; gelovigen stonden tijdens de diensten.

De romaanse kerktoren, Sint Lambert, stond los van de kerk en markeerde samen met de toren van Vlissingen de tolgrens op de Westerschelde. Het kerkhof lag ten oosten van de kerk. In 1231 verzocht men de Sint-Baafsabdij om naast een pastoor ook een kapelaan aan te stellen, omdat het eiland vaak zonder geestelijke hulp zat wanneer de pastoor vanwege stormweer het eiland niet kon bereiken.

Midden 14e eeuw werd, door bevolkingsgroei, de noordbeuk toegevoegd. De tussenmuur werd vervangen door pilaren, maar een deel van de muur bleef behouden, inclusief de opening waarlangs een lijkkist naar het kerkhof werd gereden. Door de eeuwen heen zijn veel archieven verloren gegaan door branden, waardoor weinig bekend is over deze periode in de geschiedenis van de Mariakerk.

Hervorming

Tijdens de kerkelijke hervorming, met name de Beeldenstorm van 1566, bleef de Mariakerk vanwege haar afgelegen ligging grotendeels gespaard. Echter, de Allerheiligenvloed van 1570 zette grote delen van de polders onder water. Watergeuzen en troepen uit de Noord-Nederlandse gewesten vielen het eiland aan, wat veel inwoners deed vluchten naar Vlaanderen. Spaanse soldaten, gelegerd op Cadzand, verwijderden het loden dak van de kerk om kogels te maken, en de kerkklok van de Sint-Lamberttoren werd omgesmolten tot kanon. De kerk raakte hierdoor zwaar beschadigd.

In 1604 landde prins Maurits met 11.000 manschappen op Cadzand en lijfde het eiland in bij de Noord-Nederlandse gewesten. Het protestantisme werd ingevoerd, en in 1606 besloot de Staten-Generaal dat er wekelijks een predikant vanuit Sluis naar Cadzand moest komen. Predikant Marcus ab Halle werd in 1609 benoemd als de eerste eigen voorganger van de kerk. De zuidbeuk werd hersteld en ingericht voor protestantse erediensten. De oost- en westgevels werden herbouwd met gele handvormstenen en oude bouwmaterialen. De preekstoel en banken werden toegevoegd, en de kerkindeling werd aangepast van oost-west naar noord-zuid, met de preekstoel aan de noordzijde.

In 1611 werd een nieuwe klok gegoten door Jan Burgerhuys in Middelburg en in de dakruiter van de zuidbeuk gehangen. Het Vrije van Sluis schonk de kerk een gebrandschilderd raam. Meubilair zoals de eikenhouten preekstoel, bijbels, en een bolpoottafel dateren uit de 17e eeuw. De consistorie, met een Romaans kruisgewelf, werd herbouwd en vormde later een deel van de predikantswoning die in 1623 werd toegevoegd.

Vanwege geldgebrek duurde het tot 1641 voordat de noordbeuk kon worden hersteld.

De Sint-Lamberttoren, die dateerde uit de 13e eeuw, verkeerde in 1677 in zo’n slechte staat dat afbraak onvermijdelijk was. De stenen werden hergebruikt voor de reparatie van de kerk, de predikantswoning, en de bouw van een knekelhuisje. De klok kreeg een nieuwe plek in de dakruiter boven de ingang van de zuidbeuk.

Hugenoten

In 1685 vestigt zich een groep hugenoten uit de omgeving van Calais in Cadzand, waar zij een Waals-Hervormde Gemeente oprichten. Deze wordt in 1713 verder versterkt met geloofsgenoten uit de regio rond Rijsel en in 1771 uit Picardië, Champagne en het gebied van Orléans. Aanvankelijk houdt de gemeente haar diensten in de Hervormde Kerk, maar in 1719 wordt een eigen kerkgebouw gerealiseerd op de plek waar nu het Zwingebouw staat. In de kerk hingen twee indrukwekkende kaarsenkronen van geelkoper: een grote 16-lichts kroon en een kleinere 6-lichts kroon, beide daterend uit 1698. Door toenemende integratie met de lokale bevolking ging de Waalse Gemeente in 1817 op in de Hervormde Gemeente, waarna het kerkgebouw werd afgebroken. Van de Waalse Gemeente resteren vandaag slechts de twee originele kaarsenkronen. De linker kleine kroon is een replica uit 1931, omdat het oorspronkelijke exemplaar door geëmigreerde hugenoten naar Engeland werd meegenomen.

Renovatie

Het kerkhof rond de kerk werd in 1869 verplaatst naar de huidige locatie aan de Erasmusweg. Hoewel de begraafplaats verdween, werden er jarenlang nog menselijke resten gevonden. Uiteindelijk werd het terrein bebouwd, maar na de bombardementen van 1944 werden deze huizen niet meer herbouwd. In 1892 kreeg de kerk een vlakke zoldering, en in 1894 werd de oude predikantswoning uit 1623 vervangen door een nieuwe woning met consistorie. Het complete kerkdak moest worden vernieuwd en werd datzelfde jaar bedekt met Franse leien. In 1902 kreeg de bekende orgelbouwer Johan Frederik Kruse uit Leeuwarden de opdracht om een orgel te installeren. De kerk verkeerde destijds echter al in slechte staat: de oudste (zuid-)beuk was deels afgesloten door lekkage en achterstallig onderhoud, ramen waren dichtgetimmerd, en regenwater sijpelde langs de muren.

Dankzij de inzet van plaatsgenoot en historicus Johannes de Hullu werd de sloop van de Mariakerk in 1925 voorkomen. Met behulp van financiële steun van de gemeente Cadzand en de kerkgangers werd in 1929 een algehele restauratie mogelijk gemaakt. Waar mogelijk werden bouwmaterialen hergebruikt, waaronder Doornikse kalksteen afkomstig van de in 1811 afgebrande St. Janskerk te Sluis. De noordbeuk werd met een meter verhoogd om haar oorspronkelijke hoogte te herstellen. Omdat er onvoldoende vloertegels beschikbaar waren, werden vier grafstenen uit de 16e en 17e eeuw – afkomstig uit de oude kerk – in de vloer verwerkt. Er liggen echter geen overledenen onder deze stenen. Onder de kerkbanken werd een eenvoudige vloer van baksteensnippers en cement aangelegd om kosten te besparen. De oude dakruiter maakte plaats voor de huidige klokkentoren, voorzien van een achtdaags uurwerk met slagwerk en twee wijzerplaten. Het echtpaar A. Bik uit Den Haag, nakomelingen van Cadzandse inwoners, schonk glas-in-loodramen. De versleten eikenhouten banken werden vervangen door goedkopere exemplaren van vurenhout. Alleen de eikenhouten preekstoel en het 17e-eeuwse houtsnijwerk uit de wandbanken bleven behouden. De vlakke zoldering werd vervangen door een tongewelf, en door de verhoging van de noordbeuk en het herstel van de zuidbeuk werd de capaciteit van de kerk aanzienlijk vergroot. Het Kruse-orgel werd in 1931 aangepast met een grotere blaasbalg om het grotere gebouw te bedienen. Twee kachels zorgden voor verwarming, en de elektrische verlichting uit 1924 werd vervangen door zeven Siemens-lozetlampen van 300 watt. De gemeente Cadzand liet tevens een achthoekige traptoren bouwen ter vervanging van de dakruiter. In 1931 werd de gerestaureerde kerk weer in gebruik genomen.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikte de bezetter de toren als waarnemingspost, waarbij doelen en afstanden op de muren werden getekend. Vanwege de inbeslagname van het schoolgebouw door de Duitsers werden de schoollessen tijdelijk in de kerk gehouden, onder de preekstoel. Tijdens de bevrijding in de Slag om de Schelde in 1944 werden door twee granaatinslagen alle glas-in-loodramen uit 1931 vernietigd, op één na: het raam met het Lam Gods bleef ongeschonden en werd later geplaatst in het achterste glas-in-loodraam van de zuidbeuk.

In 1957 werd de predikantswoning uit 1894 afgebroken. In 1963 kwam er een nieuwe consistorie, direct tegen de kerk aan gebouwd, terwijl aan de markt tegenover de kerk een nieuwe predikantswoning verrees, die tot 2001 in gebruik bleef. In 2009 onderging de toren, gebouwd in 1931, een grondige renovatie. Houten balken werden vervangen, het voegwerk hersteld, en een nieuwe opgang werd aangelegd. Het torenuurwerk, geleverd door de firma Eijsbouts in 1931, werd eveneens gereviseerd door hetzelfde bedrijf.

De kerk is eigendom van de Protestantse Gemeente Zuid Westhoek. Naast kerkdiensten wordt het gebouw nu ook gebruikt voor concerten en kunsttentoonstellingen, waardoor het een veelzijdige rol speelt in de gemeenschap.

Galerie

1. Mariakerk Cadzand. Datering: 28 jumi 2008. Foto: LimoWreck - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

2. Mariakerk Cadzand. Datering: Onbekend. Foto: Yhoitink - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0 NL

3. Mariakerk Cadzand. Datering: 4 juli 2012. Foto: Marc Ryckaert - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0 NL

4. Mariakerk Cadzand. Interieur naar het zuid-westen. Datering: Augustus 1925.

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

5. Mariakerk Cadzand. Interieur met orgel. Datering: November 1957.

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

6. Mariakerk Cadzand. Interieur naar het zuid-oosten. Datering: Oktober 1977.

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

7. Mariakerk Cadzand. Oudste kerk van van Zeeuws-Vlaanderen. Ze dateert uit de eerste helft van de 14e eeuw. het is dan ook een Rijksmonument met het nummer 31509. Datering: 23 mei 2011. Foto: Jan dijkstra - commons.wikimedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 3.0