De Hooglandse Kerk is een gotisch kerkgebouw in de Nederlandse stad Leiden. Doordat het schip en de toren lager zijn dan het koor en het transept, heeft de kerk een zeer karakteristiek silhouet. De Hooglandse Kerk is in gebruik bij de Protestantse Kerk in Nederland.

• Geschiedenis

Kapel

De geschiedenis van de Hooglandse Kerk begint op 20 december 1314, wanneer Gwijde van Avesnes, de bisschop van Utrecht, toe-stemming geeft voor de bouw van een houten kapel op het ‘Hooge Land’. Deze kapel, bedoeld als bijkerk van de parochiekerk van Leiderdorp, wordt gewijd aan de heilige Pancratius († ca. 300). Enkele decennia later maakt de houten kapel plaats voor een een-voudige stenen kerk met een klein torentje. Door de sterke economische groei van Leiden ontstaat echter al snel de behoefte aan een veel grotere kerk.

Kapittelkerk

Op 29 oktober 1366 werd de kerk door de bisschop van Utrecht, Jan van Virneburg, verheven tot kapittelkerk. De kanunniken van het collegiale kapittel van Sint Pancras waren voornamelijk afkomstig uit voorname families en vaak van adellijke afkomst. Deze nieuwe status vormde de aanleiding voor ambitieuze plannen: de bouw van een imposante kruiskerk die de Pieterskerk in alle opzichten moest overtreffen. De bouw begon in 1377, eerst met het priesterkoor (voltooid in 1391) en later de kooromgang (1415). De eerste fase van het zuidertransept startte met de bouw van de Heilige Kruiskapel in 1436. Een overeenkomst uit 1448 tussen het kapittel en het kerkmeesterscollege vermeldt voor het eerst de Onze Lieve Vrouwekapel, een teken van de aanleg van het noordertransept. Tussen 1420 en 1436 werden de toegangsportalen gerealiseerd, terwijl de zijbeuken tussen 1432 en 1456 werden verbreed. Het kapittel had regelmatig te kampen met financiële problemen, vooral door tegenvallende inkomsten uit de afzonderlijke prebenden. Daarnaast speelden geldontwaarding, de afhankelijkheid van Leiden van de wolhandel en de hoge belastingen van de oorlog-voerende graven van Holland een grote rol. Ondanks deze obstakels bleef het ambitieuze bouwproject voortduren. Rond 1500 kreeg het brede transept zijn huidige vorm. Met een lengte van 65,70 meter is het het langste gotische transept in Nederland.

Kathedraal

Op voorspraak van Karel de Stoute verleende paus Paulus II op 24 februari 1470 het kapittel van Sint Pancras ‘exemptie’. Hierdoor viel het kapittel niet langer onder de rechtsmacht van het bisdom Utrecht, maar rechtstreeks onder het gezag van de paus. Het lot leek het kapittel gunstig gezind: rond 1525 overwogen de autoriteiten in de Nederlanden om de Sint Pancraskerk tot kathedraal te verheffen. Leiden zou dan een bisschopsstad worden, en het collegiale kapittel zou de status van kathedraalkapittel krijgen. Maar zover kwam het niet. Onrustige tijden braken aan. Binnen het kapittel ontstonden spanningen, terwijl de invloed van de Reformatie steeds sterker werd. De bouw van de Sint Pancraskerk werd in 1535 definitief stilgelegd. Bij de bisschoppelijke herindeling van 1559 ging de beoogde bisschopszetel uiteindelijk naar de Grote of Sint-Bavokerk in Haarlem. Plannen voor de verlenging en verhoging van het schip – dat tot de Rijn zou reiken en zou eindigen met twee torens – en de bouw van stenen gewelven, luchtbogen en balustraden werden nooit voltooid. Wat overbleef, zijn de nog steeds zichtbare aanzetten. Ondanks deze tegenslagen werd de kerk in de eerste helft van de 16e eeuw met veel pracht en praal ingericht. Ze telde maar liefst 24 altaren, waarvan het altaar voor de schutspatroon Sint Pancratius een prominente plaats innam bij de noordoostelijke vieringpijler.

Reformatie

Tijdens de Beeldenstorm van augustus 1566 wordt de kerk zwaar getroffen. Veel kunstwerken en waardevolle archiefstukken gaan hierbij verloren. In 1572 komt de kerk in protestantse handen en krijgt ze een nieuwe functie. Tijdens crisissituaties, zoals tijdens het Leidens Ontzet in 1574, wordt de kerk zelfs gebruikt als graanopslag. Van de oorspronkelijke katholieke inrichting blijft vrijwel niets bewaard.

17e eeuw - heden

In de 17e eeuw speelt de Hooglandse Kerk een centrale rol in het religieuze en maatschappelijke leven van Leiden. Uit deze periode stammen de tochtportalen, de banken in de zijbeuken, de kansel, de uitbreiding van het orgel, diverse grafzerken en de huizen aan de buitenzijde van de kerk.

Halverwege de 19e eeuw raakt de kerk in verval, mede door de schade van de kruitschipramp in 1807. Er wordt zelfs even overwogen om de kerk te slopen. Gelukkig gebeurt dat niet, en tussen 1840 en 1903 wordt de kerk grondig gerestaureerd onder leiding van de architecten J.C. Rijk en W.C. Mulder. Tot de werkzaamheden behoren onder andere het aanbrengen van een tongewelf in het schip (1840) en de fraaie houten gewelven in het koor en transept (1850), die een indruk geven van de oorspronkelijke ruimtelijkheid. Ook wordt het hoogkoor ontdaan van het koorhek en de houten afscheidingen met de kooromgang.

Na de Tweede Wereldoorlog wordt opnieuw besloten tot een grote restauratie, uitgevoerd tussen 1954 en 1979. In de jaren daarna vinden er kleinere restauraties plaats, waardoor de kerk vandaag de dag in uitstekende staat verkeert.

De Hooglandse Kerk vervult nog steeds een kerkelijke functie. De Leidse Binnenstadsgemeente van de Protestantse Kerk in Neder-land (PKN) en de oecumenische Leidse Studenten Ekklesia houden er wekelijks hun erediensten. Daarnaast wordt de kerk regelmatig gebruikt voor congressen, concerten en andere evenementen.

Bezienswaardigheden

Vanaf de muren van de Burcht geniet u van een prachtig uitzicht op de kerk, die dankzij haar bouwgeschiedenis een uniek verhaal vertelt. Opvallend is het contrast tussen de lage toren met laatromaanse elementen en het hogere laatgotische transept en koor. Ondanks dat de kerk nooit volledig is voltooid, blijft zij een imposant en indrukwekkend bouwwerk. Het interieur van de kerk staat bekend om haar elegante verticaliteit, spel van lichtinval en uitzonderlijke akoestiek. Het lange transept geeft een indrukwekkende indruk van hoe de kerk eruit had kunnen zien als een immense kathedraal, vergelijkbaar met de grootste Europese kathedralen. Dankzij haar rijkgedecoreerde transeptgevels wordt de kerk beschouwd als een van de mooiste voorbeelden van laatgotische architectuur in Nederland.

Onder de bezienswaardigheden in de kerk bevinden zich onder andere de kansel uit 1632, geplaatst op een laatgotische zandstenen voet, en een fragment van het laat-15e-eeuwse Sint-Pietersaltaar. Van de weinige middeleeuwse grafstenen is het kanunniksgraf in de oostelijke kooromgang een van de meest bijzondere (zie afbeelding hiernaast). Ook noemenswaardig is de rijkversierde grafzerk in het hoogkoor van Justinus van Nassau († 1631), zoon van Willem van Oranje, en zijn echtgenote Anna de Merode († 1634). Aan de zuidoostelijke kruispijler bevindt zich een epitaaf, vervaardigd door de beroemde kunstenaar Rombout Verhulst in 1661, ter nage-dachtenis aan de Leidse burgemeester Pieter van der Werff († 1604), die in de kerk begraven ligt. In het zuidertransept staat het grote uurwerk uit 1607, oorspronkelijk afkomstig uit de vieringtoren. Na een uitgebreide restauratie werd het uurwerk in 2003 in werkende staat geplaatst op zijn huidige locatie in de kerk.

De kerk is toegankelijk voor publiek van 1 mei tot 1 oktober. Tijdens de jaarlijkse Open Monumentendagen in september bestaat soms de unieke gelegenheid om de hoge middeleeuwse kerkzolder te bezoeken.

• Orgels

De Swart/Van Hagerbeer

Het oudste pijpwerk van dit kerkorgel is gemaakt door Peter Jansz. de Swart, die rond 1565 de opdracht kreeg om een pijporgel te bouwen. Destijds hing het orgel aan de oostkant van het koor, boven de toenmalige sacristie. In 1637 werd het orgel vergroot, aangepast en verplaatst naar de torenwand door de orgelbouwers Galtus en Germer van Hagerbeer. Later, in 1702 en 1717, volgden verdere uitbreidingen door Johannes en Roelof Barentszn Duyschot. Een van hen werd zelfs in de kerk begraven. In de 19e en 20e eeuw werden nog diverse aanpassingen uitgevoerd door Lohman, Schaaffelt en Gerrit van Leeuwen. Deze wijzigingen zijn echter volledig teruggedraaid tijdens een grondige restauratie, die in 1980 werd voltooid. Deze restauratie, uitgevoerd door Jürgen Ahrend, had als doel de oorspronkelijke dispositie van het orgel te herstellen, met behoud van de 18e-eeuwse uitbreidingen en de toevoeging van een nieuw vrij pedaal. Het orgel is gestemd volgens Werckmeister III en staat op A-415 hertz, zoals gebruikelijk bij historische muziekinstrumenten.

 

Oorspronkelijk had het orgel een eenvoudige vijfdelige structuur, bestaande uit een ronde middentoren, tussenvelden en slanke, spitse zijtorens. In 1637 werd de orgelkas zowel aan de boven- als onderzijde vergroot. De middentoren en tussenvelden werden verlengd, en onder de zijtorens werden vlakke velden toegevoegd. Grote, ongedeelde zijvelden omlijstten het geheel, wat resulteerde in een ontwerp dat aansloot bij de 16e-eeuwse traditie. Bovenop werd een nieuwe lijst geplaatst, die in de 18e eeuw werd aangevuld met een tweede lijst. Op deze lijsten bevinden zich nog steeds de oorspronkelijke bekroningen. De vergroting werd met zoveel aandacht en affiniteit voor het bestaande werk uitgevoerd, dat het orgel lange tijd werd aangezien voor een werkstuk uit die periode. De bladkandelabers werden consequent over de volledige hoogte aangebracht, en het grootste deel van het oorspronkelijke ornament bleef behouden. De twee driehoekige frontalen met koppen boven de middentoren bleven op hun plaats, terwijl de andere frontalen, die vermoedelijk de zijtorens sierden, later op de bovenste lijst werden bevestigd.

Het is ook vermeldenswaard dat de componist Cornelis Schuyt, een belangrijke figuur uit de 16e en 17e eeuw, in 1593 naast zijn vader werd aangesteld als organist van de Hooglandse Kerk. In de 18e eeuw trad een andere componist naar voren: Christian Friedrich Ruppe. Hij was de initiatiefnemer van het koor van het Heilige Geest Weeshuis aan de Hooglandse Kerkgracht, dat in die tijd regelmatig de erediensten in de Hooglandse Kerk opluisterde.

Interessant om te weten is dat de orgelkas van het Loening-Hancock-orgel[1] in de St. Thomas-kerk aan 5th Avenue in New York een nauwkeurige kopie is van de kas van het De Swart/Van Hagerbeer-orgel.

 

Kabinetorgel

Het kabinetorgel, oorspronkelijk afkomstig uit het Heilige Geest Weeshuis, werd in het begin van de 19e eeuw gebouwd door een onbekende orgelbouwer. In 1866 werd het instrument aangepast door de Leidse orgelmakers N.A.G. Lohman en J. Schaaffelt. In 1959 schonken de regenten het orgel aan de Hervormde Kerk, waarna het in 1960 en 1983 grondig werd gerestaureerd door respectieve-lijk Gerrit van Leeuwen en Joost Vermeulen. Tijdens een uitgebreide onderhoudsbeurt in 2004 werd het orgel opnieuw geïntoneerd door orgelmaker Gert van Buuren. De huidige stemming is een bijzondere variant op de middentoonstemming, waarbij alle toon-soorten nog steeds bespeelbaar zijn. De toonhoogte is ingesteld op A-440 Hz.

Kathedraalorgel

 

Op 19 mei 2006 presenteerde de Stichting Cathedral Organ Leiden een ambitieus plan: de Hooglandse Kerk zou worden verrijkt met een groot Engels orgel. Het doel was de bouw van een instrument dat qua omvang en klankkleur zou aansluiten bij de orgels uit Engelse kathedralen uit de periode 1880-1920. Het nieuwe orgel moest het grootste Engelse orgel op het Europese vasteland worden. De geplande dispositie omvatte minstens 55 registers, verdeeld over vier manualen (Great, Swell, Choir en Solo) en een vrij pedaal. Bijzondere elementen zoals een Double Open Wood 32’ met een lengte van tien meter, een 32-voets tongwerk en een Tuba 8’ op verhoogde winddruk waren onderdeel van het ontwerp.

Op 18 oktober 2007 werd bekendgemaakt dat er een Engels orgel uit 1892 was aangekocht. Dit instrument, gebouwd door de beroemde orgelbouwer Henry 'Father' Willis, werd oorspronkelijk gemaakt voor de inmiddels gesloopte St Mark’s Church in Claughton, Birkenhead, Liverpool (Verenigd Koninkrijk). Het orgel was destijds een geschenk van de familie Harrison. Op 9 december 2013 werd een contract getekend met de Britse orgelbouwer Henry Willis & Sons om het orgel te restaureren en uit te breiden. Na jaren van intensief werk werd het instrument in de zomer van 2015 opgeleverd, precies in het jaar waarin de Hooglandse Kerk haar 700-jarig bestaan vierde.

Het plan voor dit orgel kwam voort uit de groeiende belangstelling voor het romantische Engelse orgel en sloot perfect aan bij de koortraditie van de Hooglandse Kerk. Engelse koormuziek uit de 19e en 20e eeuw speelt een belangrijke rol in het repertoire van de Leidse Cantorij, het vaste koor van de kerk. Bovendien is de Hooglandse Kerk een geliefd podium voor kathedrale koren. Zo traden hier onder andere de koren van York Minster (2005), Lichfield Cathedral (2006) en Ely Cathedral (2010) op. Deze muzikale traditie versterkt de bijzondere band tussen de kerk en de rijke klankwereld van Engelse koormuziek.

 

1. Hooglandse Kerk Leiden. Datering: 1 juli 2008. Foto: Edi Weissmann - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 2.0

2. Hooglandse Kerk Leiden. De kerk in de Atlas de Wit, ca. 1698. Bron: Frederik de Wit - Dit digitale mediabestand - en/of de hierop afgebeelde fysieke objecten - is afkomstig uit de digitale en/of fysieke collecties van Koninklijke Bibliotheek - nl.wikipedia.org 

Licentiestatus: Publiek domein

3. Hooglandse Kerk Leiden. Grondplan. Datering: 31 december 2006. Bron: Skymaster1975 - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

4. Hooglandse Kerk Leiden. Het de Swart/Van Hagerbeer-orgel, een zwaluw-nestorgel. Datering: 19 juni 2005.

Foto: Skymaster1975 - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

5. Hooglandse Kerk Leiden. Hooglandsekerk Choorsteeg, gezien van de Hooigracht naar de Middelweg met gezicht op het koor van de Hooglandse kerk. 19de-eeuwse prentbriefkaart. Datering: 1900. Foto: Onbekende fotograaf - View this work on the website of Erfgoed Leiden en Omstreken - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

6. Hooglandse Kerk Leiden. Gezicht op de kerk van het dak van de Meelfabriek. Datering: 1 juni 2013.

Foto: Erik Zachte - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

7. Hooglandse Kerk Leiden. Interieur. Datering: 16 juni 2012. Foto: Johan Bakker - commons.wikimedia.org

Licdentiestatus: CC BY-SA 3.0 NL

8. Hooglandse Kerk Leiden. Interieur. Datering: 11 september 2010. Foto: Effeietsanders - commons.wikimedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 3.0 NL

9. Hooglandse Kerk Leiden. Interieur. Houten gewelven in het hoogkoor. Datering: 1 oktober 2006.

Foto: Skymaster1975 - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

10. Hooglandse Kerk Leiden. Interieur. Kerk gezien vanaf het orgelbalkon. Datering: 11 september 2010.

Foto: Effeietsanders - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0 NL

11. Hooglandse Kerk Leiden. Interieur. Kerkschip. Datering: 9 juni 2011. Foto: Willem Donders - commons.wikimedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 3.0 NL

12. Hooglandse Kerk Leiden. Accijnshuisjes tegen de kerk. Datering: Juni 1939.

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

13. Hooglandse Kerk Leiden. Close-up van de kerk. Datering: 27 september 2017. Foto: Lina Torres - commons.wikimedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

14. Hooglandse Kerk Leiden. Detail oostzijde zuidertransept. Datering: Onbekend.

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

15. Hooglandse Kerk Leiden. Overzicht hoofdorgel met geopende luiken. a. Hoofdorgel: Van oorsprong een orgel met Hoofdwerk en Borstwerk, in 1565 gemaakt door Peter de Swart. In 1637 gewijzigd door G. van Hagerbeer tot een orgel met Hoofdwerk en Bovenwerk. Nadien meermalen gewijzigd en uitgebreid. In 1980 gerestaureerd naar de toestand van Van Hagerbeer en uitgebreid met een vrij Pedaal. Datering: Onbekend.

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

Literatuur

• J.C. Overvoorde, De St. Pancraskerk te Leiden, in: Jaarboekje voor de Geschiedenis en Oudheidkunde van Leiden en Rijnland tevens Orgaan van de Vereeniging "Oud Leiden" (Leiden 1917)
• E.H. ter Kuile, De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst - Deel VII ('s-Gravenhage 1944)
• (en) C. Wilson, The Gothic Cathedral. The Architecture of the Great Church 1130-1530 (New York 1990), p. 240-241 ISBN 0-500-27681-1
• B.N. Leverland, St. Pancras op het Hogeland, Kerk en kapittel in Leiden tot aan de Reformatie (Hilversum 2000) ISBN 90-6550-098-7
• J. Verbij-Schilling, Kerk en Cultuur, in: Leiden. De geschiedenis van een Hollandse stad - tot 1574 (Leiden 2002) ISBN 90-806754-1-5
• Hans Karstens, Elias van der Plicht, Cor Smit, John Veerman, De kathedraal van het licht. Zeven eeuwen Hooglandse Kerk (Leiden 2015) ISBN 978-90-9029156-7

Bronnen, noten en/of referenties

1.  Loening-Hancock orgel: https://web.archive.org/web/20101011020236/http://taylorandboody.com/opus_pages/opus_27/simpleviewer/organ_photo_gallery.html
2.  Leidse orgeldroom wordt werkelijkheid, 23 december 2013, op www.cathedralorgan.nl
3.  Nog één dag..., 9 september 2015, op www.cathedralorgan.nl
4.  Koor van York Minster: www.yorkminster.org
5.  Lichfield Cathedral Choir: www.lichfield-cathedral.org. Gearchiveerd op 14 juli 2023.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Externe links/verewijzingen

• Hooglandse Kerk - nl.wikipedia.org

Zie ook

• Category:Hooglandse Kerk - uit Wikimedia Commons
• Hooglandse Kerk - hooglandsekerk.nl

Geraadpleegde bron: nl.wikipedia.org/wiki/Hooglandse_Kerk - 14 september 2025