De Sint-Pancratiuskerk is een rooms-katholiek kerkgebouw in Heerlen. De kerk en de parochie zijn vernoemd naar de heilige Pancra-tius. De romaanse kerk ligt aan het Pancratiusplein in het centrum van Heerlen. Aan hetzelfde plein liggen ook een restant van de Heerlense walmuur, de schelmentoren, het Glaspaleis en een aantal horecagelegenheden.

Geschiedenis

Eind 12e eeuw werd Heerlen door Dirk van Are, aartsdiaken van het prinsbisdom Luik, kerkelijk losgemaakt van de Sint-Laurentius-kerk in Voerendaal en werd de Sint-Pancratiusparochie opgericht. De bouw van de kerk moet omstreeks deze tijd zijn begonnen. De ouderdom van de Sint-Pancratiuskerk is bepaald met behulp van een vergelijkende studie met andere romaanse kerken uit de regio, waaruit is gebleken dat de bouw van de Pancratiuskerk wellicht al eerder, in de 11e of zelfs in 10e eeuw is begonnen.[1]

In de periode 1649-1830 maakten de rooms-katholieken en de protestanten gezamenlijk gebruik van het kerkgebouw, totdat in 1830 hier een einde aan kwam onder invloed van de Belgische Opstand. De protestanten werd de toegang ontzegd en moesten vanaf toen gebruikmaken van een eigen kerkgebouw: de Hervormde Kerk.

Door de eeuwen heen is er veel verbouwd en bijgebouwd. Het meest ingrijpend was een vergroting in 1901-03, ontworpen door de architect Jos Cuypers. Hierbij moest het neogotische koor uit 1863 wijken voor een transept met vieringtoren en een nieuw koor, alles in neoromaanse stijl.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog liep de kerk schade op aan de noorderzijbeuk. De schade werd in de jaren na de oorlog onder leiding van Frits Peutz hersteld. In 1961 werd aan de zuidzijde van de kerk een sacristie en een doopkapel bijgebouwd. In 2009 en 2010 vond een grote restauratie plaats.[2]

• Beschrijving

Exterieur

De Sint-Pancratiuskerk is een driebeukige, kruisvormige basiliek met een romaans schip, een neoromaans transept uit 1901-03 en een neoromaans koor met een ronde apsis uit dezelfde periode. Boven de viering bevindt zich een vieringtoren. De grotendeels 14e-eeuwse toren aan de westkant heeft vier geledingen en heeft een ingesnoerde torenspits. Boven de zuidelijke ingang in de toren bevindt zich een nis met een Madonna en Kind van Charles Vos.

Een deel van het kerkgebouw is opgetrokken in Kunrader kalksteen en een deel in Maastrichtse kalksteen.[3]

1. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Ligging aan het Pancratiusplein. Datering: 3 april 2022. Foto: Choinowski - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

2. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Zuidzijde. Datering: 19 april 2011. Foto: Romaine - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC0

3. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Oostkoor. Datering: 28 mei 2006. Foto: Maarten van Wesel - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: Publiek domein

4. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Transept en vieringtoren. Datering: 27 mei 2006. Foto: Mach10 / en.wikipedia.org - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: Publiek domein

5. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Beeld van Maria met Kind in nis in de zuidwestelijke kant van de toren (opmerking: Gemaakt voor publicatie "Sint Pancratius, in het hart van Heerlen"). Datering: 1 oktober 2010.

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

Interieur

De entree van de kerk bevindt zich in de toren, een zogenaamde narthex. De kerk is geheel gepleisterd en witgeschilderd met grijze accenten. De wandschilderingen en blokkenpatronen van Pierre Cuypers uit ca. 1880 zijn in 1969 grotendeels overgewit. Alleen de wand- en gewelfschilderingen in het koor van de Akense kanunnik Gubbels (ca. 1900) zijn bewaard gebleven.

Het middenschip wordt gedekt door neoromaanse koepelgewelven, aangebracht bij de restauratie in 1948. De nog deels middeleeuwse gewelven in de zijbeuken zijn omstreeks 1880 en opnieuw in 1901-03 en 1948 hersteld en deels vernieuwd.

6. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Interieur, overzicht crypte met links het nieuwe altaar en rechts een neogotisch retabel (opmerking: Gemaakt voor publicatie "Sint Pancratius, in het hart van Heerlen"). Datering: 1 oktober 2010. 

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

7. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Interieur. Priesterkoor met hoofdaltaar met daarboven de Mgr. Savelbergkroon van Magda Drummen uit 1996 (opmerking: Gemaakt voor publicatie "Sint Pancratius, in het hart van Heerlen"). Datering: 1 oktober 2010. 

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

8. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Interieur. Gewelfschildering in de noordelijke transeptarm (opmerking: Gemaakt voor publicatie "Sint Pancratius, in het hart van Heerlen"). Datering: 1 oktober 2010.  Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

9. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Interieur. Overzicht middenschip met altaar, gezien vanaf het priesterkoor (opmerking: Gemaakt voor publicatie "Sint Pancratius, in het hart van Heerlen"). Datering: 1 oktober 2010. 

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

Orgel

• Zie Orgel van de Sint-Pancratiuskerk in Heerlen voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Het huidige orgel van de kerk werd in 1908 gebouwd door de Duitse orgelbouwer Stahlhuth uit Burtscheid. Oorspronkelijk was het een tweemanuaals orgel, maar in 1951 werd het orgel uitgebouwd tot driemanuaals orgel door de firma Verschueren uit Heythuysen. In 2010 werd het instrument door de fa. Verschueren gerestaureerd.

Glas-in-loodramen

De glas-in-loodramen van de Sint-Pancratiuskerk dateren alle uit de late 19e of het midden van de 20e eeuw. Een groot aantal ramen zijn vervaardigd door de Heerlense kunstenaar Eugène Laudy. De ramen in het noordelijk transept zijn vermoedelijk rond 1881 ver-vaardigd door het atelier Nicolas in Roermond.

10. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Interieur. Gebrandschilderd raam met voorstelling van Het Laatste Avondmaal, in absis (opmerking: Gemaakt voor publicatie "Sint Pancratius, in het hart van Heerlen"). Datering: 1 oktober 2010. 

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

11. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Interieur. Gebrandschilderde glazen in noordelijke transeptarm (opmerking: Gemaakt voor publicatie "Sint Pancratius, in het hart van Heerlen"). Datering: 1 oktober 2010. 

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

12. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Interieur. Gebrandschilderde glazen van De Calvarieberg in de zuidelijke transeptarm door Eugéne Laudy (opmerking: Gemaakt voor publicatie "Sint Pancratius, in het hart van Heerlen"). Datering: 1 oktober 2010. 

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

13. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Interieur. Gebrandschilderd glas, Sint Nicolaas, in de zuidelijke transeptarm, door Eugéne Laudy (opmerking: Gemaakt voor publicatie "Sint Pancratius, in het hart van Heerlen")). Datering: 1 oktober 2010. 

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

Kunstvoorwerpen

Tot de inventaris behoren onder meer een romaanse sedes sapientiae, een gotische Christus op de koude steen, een laatgotische scheepjesmonstrans, twee houten reliëfs in een getoogde omlijsting uit begin 18e eeuw met voorstellingen uit het leven van dre Heilige Bruno. Deze reliëfs, toegeschreven aan Gerard van der Planck (c. 1692-c. 1750), zijn afkomstig uit het het koor van de (afge-broken) kloosterkerk van het voormalige kartuizerklooster van Luik (chartreuse de Liège), dat ten tijde van de Franse Revolutie werd opgeheven en waarvan de goederen omstreeks 1797 openbaar werden geveild; enkele andere reliëfs uit deze reeks bevinden zich thans in de Luikse kerk Saint-Barthélemy. De reliëfs in Heerlen beelden de H. Bruno biddend uit te midden van ordebroeders, die voorbereidingen treffen voor de bouw van La Chartreuse (in de bergen bij Grenoble) en de heilige, terwijl hij Rogier, graaf van Sicilië en Calabrië, waarschuwt tegen een beraamde overval.[4] Deze scènes zijn gebaseerd op prenten naar een schilderijencyclus uit 1645-1648 over het leven van de H. Bruno door de Franse kunstenaar Eustache Le Sueur. In de crypte bevindt zich een neogotisch altaar-retabel. Verder enkele 18e- en 19e-eeuwse schilderijen, kruiswegstaties door Albin en Paul Windhausen (1925-1928) en enkele schil-derijen van Harry Koolen. Bijzonder is de zogenaamde Mgr. Savelbergkroon van kunstenares Magda Drummen in het priesterkoor. De in massief brons uitgevoerde, dubbelwandige kroonluchter heeft een diameter van 3 meter en weegt 750 kg. De acht glazen buitenpanelen tonen afbeeldingen van kerkelijke hoogfeestdagen. Op de binnenpanelen zijn de zeven sacramenten en het laatste avondmaal te zien. Op de kantelen die de panelen met elkaar verbinden is de heilige Pancratius afgebeeld. De kroonluchter is draai-baar, zodat telkens een afbeelding zichtbaar is die bij dat moment van het kerkelijk jaar past.

14. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Interieur. Schilderij 'Sacramentswonder met Antonius van Padua' (opmerking: Gemaakt voor publicatie "Sint Pancratius, in het hart van Heerlen"). Datering: 1 oktober 2010. 

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

15. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Interieur. Beeld van Christus op de koude steen, in de noordelijke zijbeuk (opmerking: Gemaakt voor publicatie "Sint Pancratius, in het hart van Heerlen"). Datering: 1 oktober 2010. 

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

16. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Interieur. Neo-gotisch retabel tegen wand in crypte met gesloten luiken (opmerking: Gemaakt voor publicatie "Sint Pancratius, in het hart van Heerlen"). Datering: 1 oktober 2010. 

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

17. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Interieur. Schilderij 'aanbidding door de wijzen en herders' (opmerking: Gemaakt voor publicatie "Sint Pancratius, in het hart van Heerlen"). Datering: 1 oktober 2010. 

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

18. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Interieur. Schilderij (opmerking: Gemaakt voor publicatie "Sint Pancratius, in het hart van Heerlen"). Datering: 1 oktober 2010. Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

19. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Zicht vanaf het Pancratiusplein op de Schelmentoren (links) en de Sint-Pancratiuskerk in Heerlen. Datering: 5 maart 2025. Foto: Kleon3 - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

20. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Aanzicht gedeelte zuidoostgevel, de kerktoren (opmerking: Collectie Anneke Kramer). 

Datering: 1985. Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

21. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Exterieur. Zicht vanuit het zuid-oosten, vanuit het zuid-westen, vanuit het noord-oosten, vanuit het noord-westen en vanuit het zuiden. Datering: Augustus 1902. Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

22. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Exterieur. Zicht vanuit het zuid-oosten, vanuit het zuid-westen, vanuit het noord-oosten, vanuit het noord-westen en vanuit het zuiden. Datering: Augustus 1902. Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

23. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Exterieur. Zuid-westzijde. Datering: Juli 2005. Foto: Pancratius - kerkgebouwen-in-limburg.nl

24. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Exterieur. Zuid-westzijde. Datering: Januari 2019. Foto: Pancratius - kerkgebouwen-in-limburg.nl

25. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Exterieur. Middenschip (13e eeuw) en zijbeuk aan de zuidzijde. Datering: Juli 2005. 

Foto: Pancratius - kerkgebouwen-in-limburg.nl

26. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Exterieur. Zuidzijde met schip, zijbeuk, transept en vieringtoren. Datering: Juli 2005. 

Foto: Pancratius - kerkgebouwen-in-limburg.nl

27. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Interieur. Zicht op het priesterkoor. Datering: Maart 2010. 

Foto: Pancratius - kerkgebouwen-in-limburg.nl

28. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Interieur. Zicht op de zangtribune en het orgel. Datering: Maart 2010. 

Foto: Pancratius - kerkgebouwen-in-limburg.nl

28. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Exterieur. Absis. Datering: April 2008. Foto: Pancratius - kerkgebouwen-in-limburg.nl

29. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Interieur. Glas-in-lood (01). Eugène Laudy. Zalig zij die hongeren en dorsten naar gerechtigheid.

Datering: Maart 2010. Foto: Pancratius - kerkgebouwen-in-limburg.nl

30. Sint-Pancratiuskerk Heerlen. Interieur. Glas-in-lood (02). Eugène Laudy. Zalig zij die treuren.

Datering: Maart 2010. Foto: Pancratius - kerkgebouwen-in-limburg.nl

Bronnen, noten en/of referenties

1. Schiphorst, L. (2008) De vroegste geschiedenis van de Heerlense St. Pancratiuskerk, de eerste steen. Het Land van Herle, 3, pp. 77-85
2. Restauratie is rond van Pancratiuskerk Heerlen, Limburgs Dagblad, 05 juni 2009.
3. Krijt van Zuid-Limburg, serie Geologie van Nederland, W.M. Felder, P.W. Bosch, Nederlands Instituut voor Toegepaste Geowetenschappen TNO, 2000, ISBN 90-6743-710-7
4. W. Marres en J. van Agt (1962). De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst in de Provincie Limburg / geïllustreerde beschrijving. Deel V De provincie Limburg, Derde stuk: Zuid-Limburg, uitgezonderd Maastricht. Staatsdrukkerij en uitgeverijbedrijf, 's-Gravenhage, p. 242.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Externe links/verwijzingen

• Sint-Pancratiuskerk (Heerlen) - nl.wikipedia.org
• Category:Pancratiuskerk, Heerlen - uit Wikimedia Commons

Zie ook

• Mgr. Savelberg, Heerlens priester
• Kapelaan Berix, kapelaan en aalmoezenier
• Jan Keulen, kapelaan
• Pancratius - kerkgebouwen-in-limburg.nl

Geraadpleegde bron: nl.wikipedia.org/wiki/Sint-Pancratiuskerk_(Heerlen) - 31 mei 2025