Basiliek van de H.H. Wiro, Plechelmus en Otgerus Sint-Odiliënberg

De Basiliek van de H.H. Wiro, Plechelmus en Otgerus te Sint Odiliënberg in het bisdom Roermond is een parochiekerk, die in 1957 tot basiliek werd verheven. De kerk ligt op een kerkheuvel aan de Roer. De kerk in romaanse stijl is tweemaal vrijwel compleet her-bouwd; eerst in 1880-1883, daarna in 1945-1951.[1]

Geschiedenis

Volgens een overlevering zou omstreeks 700 op een heuvel nabij de Roer een abdij zijn gesticht door drie monniken van de Britse Eilanden: Wiro, Plechelmus en Otgerus. Aan de voet van die heuvel, de Sint-Petrusberg, ontstond later het dorp Sint Odiliënberg. In 858 schonk koning Lotharius II deze mons S. Petri en het klooster aan bisschop Hungerus van Utrecht. Het klooster fungeerde in de tijd van de vikingaanvallen als een vluchtplaats voor de Utrechtse clerus en bleef daarna nog lang een Utrechtse enclave binnen het bisdom Luik.

In de tiende eeuw werden de stoffelijke resten van Wiro, Plechelmus en Otgerus door de bisschop van Utrecht 'verheven', wat in de middeleeuwen gelijkstond aan een heiligverklaring. Vanaf die tijd werden de drie heiligen in het bisdom Utrecht vereerd.[2]

In een akte uit 1057 bevestigt de bisschop van Luik de schenking van de kerk van "Berg" (Sint Odiliënberg) aan het bisdom Utrecht.[3] In 1226 stond de bisschop van Utrecht zijn aandeel in het allodium Sint Odiliënberg af aan graaf Gerard III van Gelre. De voogdij behoorde toen al minstens een eeuw toe aan de heren van Heinsberg en dat bleef ook na 1226 het geval.

Mogelijk rond 1100 werd de kloostergemeenschap omgevormd tot een seculier kapittel. Het kapittel, dat in 1356 een proost en zeven kanunniken telde, werd in 1361 overgeplaatst naar de Heilige Geestkapel in Roermond, waar het in 1433 tien kanunniken telde. In 1559 kwam hieruit het kathedraalkapittel van het bisdom Roermond voort, dat twee jaar later werd overgebracht naar de Sint-Christoffelkathedraal. In de kloostergebouwen te Sint Odiliënberg vestigden zich daarna sepulchrijnen. Eind 17e eeuw werd het klooster opgeheven en werd de kloosterkerk een parochiekerk.[1][4]

Van de eerste kerk zijn bovengronds geen resten bewaard gebleven. De oudste archeologische resten dateren uit omstreeks 800. Wel is bekend dat het een eenbeukig gebouw betrof, met een westwerk en een smaller koor. De kerk was gewijd aan Sint-Petrus. In de elfde en twaalfde eeuw werd deze kerk geheel vervangen. Omstreeks 1360 wordt een altaar in de kapittelkerk vermeld, dat gewijd was aan de heiligen Wiro, Plechelmus en Otgerus.[4]

De kerk is nog maar gedeeltelijk origineel, ze werd door de eeuwen heen meermaals gerestaureerd. Tussen 1679 en 1688 vond herstel plaats door pastoor Willem Basel.[5] Deze restauratie was vermoedelijk niet erg ingrijpend. In 1706 gaf de Roermondse bisschop Angelus d'Ongnies et d'Estrees opdracht om het duizendjarig jubileum van de aankomst van de heiligen Wiro, Plechelmus en Otgerus te vieren.[6] Sommige oude bronnen spreken daarom van 706 als stichtingsdatum van de abdij.

De meest ingrijpende restauratie, waaraan de kerk haar huidige aanzicht dankt, vond plaats van 1880 tot 1883 onder leiding van architect Johannes Kayser, op instigatie van pastoor Michaël Willemsen.[1][7] Mede op basis van nog aanwezige bouwfragmenten werden ontbrekende delen gereconstrueerd. De zijbeuken, de zuidelijke transeptarm met toren, de voorgevel en de beide zijkoren aan het transept werden geheel herbouwd. Bovendien werden nog bestaande oude delen vernieuwd. Tijdens de restauratie werd een graf ontdekt, waarvan gedacht werd dat hier Wiro, Plechelmus en Otgerus waren begraven.[8] De gerestaureerde kerk werd in mei 1886 ingewijd door aartsbisschop Snickers van Utrecht.[9]

Nadat Duitse troepen begin 1945 de koortorens hadden opgeblazen, waarbij ook grote delen van koor en transept werden verwoest, resteerde een ruïne. Na de oorlog werd de kerk herbouwd onder leiding van ir. J. Witteveen, maar met een sterk versoberd interieur.[1] Tijdens het herstel van de kerk voerde de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek archeologisch onderzoek uit. In mei en juni 1949 werd onder het koor een oudere, veelhoekige koorsluiting gevonden. Binnen dit koor werden de resten gevonden van een rode mortelvloer uit de vroege middeleeuwen. In het midden werd een heiligengraf gevonden met dezelfde rode mortel en gevuld met zand. Tussen het zand vond men een klein stukje goudemail met een vrij primitieve Christuskop, dat gedateerd wordt omstreeks de 10e eeuw. Onder het altaar bevindt zich een nog ouder graf.[10] Mogelijk lagen hier de heiligen Wiro, Plechelmus en Otgerus begraven.[11] In 1953 kreeg Joep Nicolas de opdracht enkele glas-in-loodramen voor de kerk te maken.[12] Deze werden in 1954 uitgevoerd.[13] In september 1957 werd de kerk door paus Pius XII tot basiliek verheven.[14]

  • Beschrijving

Exterieur

De kerk is deels opgetrokken in Kunradersteen, deels met Maaskeien en deels met bovencarbonische zandsteen.[15] De kerk bestaat sinds de Cuypers-restauratie uit een driebeukig schip van vijf traveeën en een smaller koor met een driedelige koorsluiting, geflan-keerd door twee koortorens en apsidiolen.[1] (ZIe o.m. foto nr. 4 t/m 7)

1. Basiliek van de H.H. Wiro, Plechelmus en Otgerus Sint-Odiliënberg. De kerk is deels opgetrokken in Kunradersteen, deels met Maaskeien en deels met bovencarbonische zandsteen. De kerk bestaat sinds de Cuypers-restauratie uit een driebeukig schip van vijf traveeën en een smaller koor met een driedelige koorsluiting, geflankeerd door twee koortorens en apsidiolen.

Datering: 8 september 2016. Foto: Michielverbeek - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

2. Basiliek van de H.H. Wiro, Plechelmus en Otgerus Sint-Odiliënberg. Plattegrond westbouw naar calque, Archief Rijksbureau Monumenten Zorg. Datering: 1 maart 1930. Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

3. Basiliek van de H.H. Wiro, Plechelmus en Otgerus Sint-Odiliënberg. Oorlogsschade aan de kerk. Datering: 1945.

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

4. Basiliek van de H.H. Wiro, Plechelmus en Otgerus Sint-Odiliënberg. Koorpartij met apsidiolen. Datering: 22 december 2007.

Foto: Huib.theunissen - nl.wikipedia.org - CC BY-SA 3.0 nl

5. Basiliek van de H.H. Wiro, Plechelmus en Otgerus Sint-Odiliënberg. Detail koortorens. Datering: 25 mei 2008.

Foto: Bert Kaufmann from Roermond - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY 2.0

6. Basiliek van de H.H. Wiro, Plechelmus en Otgerus Sint-Odiliënberg. Noordzijde met kerkhof. Datering: 4 juli 2013.

Foto: Romaine - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC0

7. Basiliek van de H.H. Wiro, Plechelmus en Otgerus Sint-Odiliënberg. Westgevel. Datering: 1 september 2008.

Foto: Chris06 - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

Interieur

Het interieur van de kerk dateert grotendeels van na 1945, maar geeft het ideaalbeeld weer dat Cuypers in 1880 van de romaanse kerk voor ogen had. Dominant zijn de vierkante pijlers waarop rondbogen steunen. De wanden zijn gestuct, op de pijlers en de bin-nenkant van de rondbogen na. Het plafond is vlak gedekt en van hout. De kerk bezit een barok pijporgel. (Zie o.m. foto nr. 8 t/m 10)

8. Basiliek van de H.H. Wiro, Plechelmus en Otgerus Sint-Odiliënberg. Interieur: zicht naar het koor. Datering: 2004.

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

9. Basiliek van de H.H. Wiro, Plechelmus en Otgerus Sint-Odiliënberg. Interieur: Noordwestelijk deel. Datering: 1951.

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

10. Basiliek van de H.H. Wiro, Plechelmus en Otgerus Sint-Odiliënberg. Interieur: Zicht vanuit de zijbeuk,. Datering: 1951.

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

11. Basiliek van de H.H. Wiro, Plechelmus en Otgerus Sint-Odiliënberg met rechts de Onze-Lieve Vrouwekapel.

Datering: 10 juli 2011. Foto: Alupus - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

Relieken en kunstvoorwerpen ter plaatse en elders

De kerk bezit veel kunstschatten. Het oudste beeld is waarschijnlijk een sedes sapientiae uit de 12e eeuw, tegenwoordig in de Onze-Lieve-Vrouwekapel.[16] Een hardstenen doopvont is waarschijnlijk eveneens romaans. Enkele reliëfs van de patroonheiligen (met aan de achterzijde apostelen) zijn 19e-eeuws.

Mogelijk zijn al in de 10e eeuw relikwieën van de heilige Plechelmus geschonken aan de Sint-Plechelmuskerk in Oldenzaal. Relieken van Sint-Otgerus kwamen in Groningen terecht. Bij de verplaatsing van het kapittel naar Roermond, namen de kanunniken de aan hun toevertrouwde relieken van Wiro, Plechelmus en Otgerus mee. Een deel daarvan keerde in 1686 naar Sint Odiliënberg terug, waar ze nog steeds bewaard worden. Een neogotische reliekhouder met de in Roermond achtergebleven relieken werd in 1958 verkocht aan de Sint-Nicolaaskerk in Heythuysen.[4] Nog aanwezig in de kerk is een neoromaans reliekenkistje van de patroon-heiligen Wiro, Plechelmus en Otgerus, geplaatst in een altaarnis van het hoofdaltaar.

Twee romaanse sculpturen uit de oorspronkelijke kerk bevinden zich in de collectie van het Rijksmuseum Amsterdam. De ongeveer 125 cm hoge reliëfs stellen de apostelen Jacobus en Johannes voor en worden door de Nederlandse kunsthistorica Elizabeth den Hartog toegeschreven aan het Heimo-atelier, een 12e-eeuws steenhouwersatelier dat enige tijd in Maastricht was gevestigd.[17] Acht fragmenten van een romaans fries, waarschijnlijk onderdeel van een ambo, vier kapitelen en een zuiltje met een kapiteel worden eveneens toegeschreven aan dit Maastrichtse atelier. Cuypers stuurde ze naar het Rijksmuseum, maar sinds 1954 worden ze bewaard in het depot van het Bonnefantenmuseum in Maastricht.[18] In het Centre Céramique te Maastricht bevindt zich een gouden plaatje met een primitieve voorstelling van Jezus aan het kruis in email cloisonnétechniek, mogelijk uit de 10e eeuw en wellicht ooit onderdeel van een reliekhouder of boekomslag. Het werd kort na 1945 gevonden bij bodemonderzoek.[19]

12. O.L. Vrouwekapel, St. Odiliënberg: romaans hardstenen doopvont. Datering: 17 september 2008.

Foto: Norbert Schnitzler - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

13. Romaanse reliëfs Jacobus en Johannes. Montage van 2 foto's van romaanse reliëfs, afkomstig uit de Basiliek van de H.H. Wiro, Plechelmus en Otgerus te Sint Odiliënberg, thans in het Rijksmuseum Amsterdam. Beide afbeeldingen zijn rechtenvrij beschikbaar op Wikimedia Commons: File:12e-eeuws reliëf van St-Jacobus uit de kerk van St-Odiliënberg (Rijksmuseum).jpg File:12e-eeuws reliëf van St-Johannes uit de kerk van St-Odiliënberg (Rijksmuseum).jpg - Datering: 8 september 2023. Foto: Kleon3 - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

14. 19e-eeuwse reliëfs van Wiro, Plechelmus en Otgerus. Datering: 17 september 2008. Foto: Norbert Schnitzler - nl.wikipedia.org 

Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

15. Neoromaans reliekenkistje van de patroonheiligen Wiro, Plechelmus en Otgerus in een nis van de altaartafel in de Basiliek van de H.H. Wiro, Plechelmus en Otgerus te Sint Odiliënberg. Datering: 17 september 2008. Foto: Norbert Schnitzler - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

Kapel

Naast de basiliek staat de Onze-Lieve-Vrouwekapel, een eenbeukig gebouw dat in de 11e of 12e eeuw werd gesticht als parochiekerk en als zodanig tot 1680 dienstdeed. Hoewel ook dit gebouw vele wijzigingen heeft ondergaan, wordt het thans van grotere historische waarde geacht dan de basiliek.

Bronnen en verwijzingen

  • Bijsterveld, A.-J., 'Bisdommen, kapittels, kloosters en kerken in de Volle Middeleeuwen'. In: P. Tummers e.a. (red.) (2015): Limburg. Een geschiedenis, deel 1, tot 1500, pp. 241-266. LGOG, Maastricht. ISBN 978-90-819602-2-9
  • (en) Hartog, Elizabeth den (1992): Romanesque Architecture and Sculpture in the Meuse Valley. Maaslandse Monografieën #8. Eisma, Leeuwarden/Mechelen. ISBN 90-74252-04-4
  • (en) Hartog, Elizabeth den (2002): Romanesque Sculpture in Maastricht. Bonnefantenmuseum, Maastricht. ISBN 9072251318
  • Monna, Adriaan, 'Sint Odiliënberg', in: P.J. Margry, en Ch. Caspers (red.) (2000): Bedevaartplaatsen in Nederland. Deel 3. Limburg, pp. 850-864. Meertens Instituut, Amsterdam. Verloren, Hilversum. ISBN 9065505687 (online tekst op meertens.knaw.nl)
  • Timmers, J.J.M. (1971): De kunst van het Maasland. Maaslandse Monografieën (groot formaat), deel 1. Van Gorcum, Assen. ISBN 90-232-0726-2
  1.  Timmers (1971), pp. 70-71.
  2.  Den Hartog (2002), p. 103.
  3.  Haye, R. de la (1988): 'Humbertus historie herscheven'. In: De Sint Servaas. Tweemaandelijks restauratie-informatie bulletin, #41/42, p. 326. Stichting Restauratie De Sint Servaas, Maastricht (online tekst).
  4.  Bijsterveld (2015), pp. 251-252.
  5.  Anoniem (14 juli 1881) 'Geschiedkundige Aanteekeningen over het dorp Roosteren. II', De Maasgouw, 3e jaargang, nr. 133, p. 522.
  6.  Anoniem (27 april 1887) 'Kerknieuws', in: De Tijd, tweede blad, p. 1.
  7.  Monna (2000), p. 853.
  8.  Anoniem (31 augustus 1885) 'St Odiliënberg', De Tijd, Tweede Blad, [p. 1].
  9.  Anoniem (15 mei 1886) 'Kerknieuws', in: De Tijd, p. 2.
  10.  Anoniem (6 juli 1949) ‘Belangrijke oudheidkundige vondsten’, Nieuwsblad van Friesland, [p. 6]. Zie kranten.delpher.nl.
  11.  Anoniem (8 maart 1954) 'Vondsten uit de pand-tuin St. Servaas', Limburgsch Dagblad, p. 2. Zie kranten.delpher.nl.
  12.  Anoniem (23 december 1953) ‘Opdracht aan Joep Nicolas’, De Tijd, p. 5. Zie kranten.delpher.nl.
  13.  Anoniem (6 oktober 1954) 'Ramen van Joep Nicolas', De Tijd, p. 3. Zie kranten.delpher.nl.
  14.  Anoniem (26 september 1957) 'Kerk van St. Odiliënberg basiliek', De Tijd, p. 9. Zie kranten.delpher.nl.
  15.  Krijt van Zuid-Limburg, serie Geologie van Nederland, W.M. Felder, P.W. Bosch, Nederlands Instituut voor Toegepaste Geowetenschappen TNO, 2000, ISBN 90-6743-710-7
  16.  Timmers (1971), pp. 299-300.
  17.  Den Hartog (1992), pp. 130-132.
  18.  Den Hartog (2002), pp. 102, 512-518.
  19.  Timmers (1971), pp. 314-315.

Externe links/verwijzingen

Zie ook

Geraadpleegde bron: nl.wikipedia.org/wiki/Basiliek_van_de_H.H._Wiro,_Plechelmus_en_Otgerus - 13 januari 2024

Pagina bijgewerkt: 5 september 2025 - Algemene informatie over de basiliek H.H. Wiro, Plechelmus en Otgerus - Foto nr. 12 t/m 15.

Maak jouw eigen website met JouwWeb