Pieterskerk Utrecht

De Pieterskerk is een van de oudste kerken van de Nederlandse stad Utrecht. In 1039 werd begonnen met de bouw ervan en op 1 mei 1048 werd de Pieterskerk door bisschop Bernold ingewijd, hoewel de - niet meer bestaande - westtorens waarschijnlijk pas een eeuw later gereed kwamen. De kerk vormde de oostpunt van het Utrechtse "Kerkenkruis", waarvan de Domkerk het middelpunt was (al zijn van een vooropgezet plan voor dit kerkenkruis geen schriftelijke bronnen gevonden). Karakteristiek voor deze romaanse kerk zijn de grote zuilen in het schip, gehouwen uit één stuk rode zandsteen, en de crypte onder het koor. Tegenwoordig is de Pieterskerk in gebruik als Waalse Kerk.

Geschiedenis

De Pieterskerk was een kapittelkerk, hetgeen betekent dat deze niet bedoeld was voor gewone burgers, zoals de parochiekerken (bijvoorbeeld de Buurkerk), maar voor een gemeenschap van kanunniken, die in een afgesloten, opzichzelfstaande enclave woonden waar de wereldlijke overheid niets in te brengen had. Het gehele Pieterskerkhof maakte deel uit van deze immuniteit, die werd om-geven door de Kromme Nieuwegracht. Aan de westzijde grensde de immuniteit van Sint-Pieter aan die van Oudmunster (Sint-Sal-vatorkerk) en de grens kende een sloot ter hoogte van Achter Sint Pieter. Er waren in Utrecht vijf kapittels; zij waren verbonden aan de Dom, de Pieterskerk, de Janskerk, de Sint-Salvatorkerk en de Mariakerk (de laatste twee zijn verdwenen). Aan het kapittel van de Pieterskerk waren dertig kanunniken verbonden.

In 1076 was de Pieterskerk een moment het toneel van wereldpolitiek, met een slechte afloop. Tijdens de Investituurstrijd had paus Gregorius VII koning Hendrik IV in de ban gedaan. Het bericht bereikte de koning toen hij op bezoek was in Utrecht om het paasfeest te vieren. Op diens verzoek sprak bisschop Willem voor het altaar van de Pieterskerk de banvloek uit over de paus. Nog dezelfde avond sloeg als een godsoordeel de bliksem in de kerk, waarop een brand uitbrak die de kerk beschadigde. Ook in 1148 en 1279 werd de Pieterskerk door brand geteisterd.

Hoewel de kerk in de loop van de tijd veranderingen heeft ondergaan, is het de meest compleet bewaarde romaanse kerk in Utrecht. De iets jongere Janskerk was oorspronkelijk vrijwel identiek (hoewel kleiner), maar werd in gotische stijl vergroot met een nieuw koor, terwijl bij de Pieterskerk het romaanse koor rond 1370 slechts aan de gotische stijl werd aangepast door kruisribgewelven aan te brengen en de vensters tot spitsbogen uit te hakken. Daarnaast werd rond 1300 de romaanse kapel ten zuiden van het koor door de grotere Dekenkapel in gotische stijl vervangen.

De belangrijkste verandering van de Pieterskerk is het verlies van de meest westelijke travee en de twee bijbehorende torens; dit deel van de kerk werd beschadigd bij de tornado in 1674 die ook het schip van de Domkerk verwoestte, en vervolgens afgebroken. Bij deze gelegenheid werden ook de topgevels van het dwarsschip en de romaanse kruisgang gesloopt. Met de opbrengst van de verkochte materialen werd het herstel van de rest van de kerk bekostigd. De ingekorte kerk werd nu afgesloten met een nieuwe westgevel in eenvoudige renaissancestijl naar ontwerp van stadsarchitect Gijsbert van Vianen. Op de viering werd een koepeltorentje gebouwd waarin een ongesigneerde en aan Willam Butendiic toegeschreven klok uit 1435 werd gehangen, afkomstig uit een van de afgebroken torens.

De Pieterskerk viel in 1580 ten offer aan de Beeldenstorm. Na de Reformatie bestonden er plannen voor afbraak, maar die werden verhinderd door protesten van families die grafkelders in de kerk bezaten. De kerk werd toen jarenlang gebruikt als kazerne. Het koor werd van de rest van de kerk afgescheiden en in 1621 ingericht als snijkamer van de latere universiteit. In 1625 kwam de Pieterskerk in gebruik bij de Engelse gemeente en in 1656 aan de Waalse gemeente. Een grootscheepse restauratie van de Pieterskerk had plaats van 1954 tot 1970. Hierbij werd een nieuw orgel gebouwd tegen de westgevel van de kerk.

Bezienswaardigheden

In de Pieterskerk zijn verschillende interessante bezienswaardigheden.

  • Vier zandstenen reliëfs die tot de belangrijkste romaanse beeldhouwwerken in Nederland behoren. Zij zijn in 1965 tijdens de restauratie onder de vloer teruggevonden[1] en op hun oorspronkelijke plaats, aan weerszijden van de trap op de scheiding van viering en koor aangebracht. Zij stellen links de Kruisiging en Pilatus voor, en rechts een engel op het geopende graf van Christus en drie naderende vrouwen. De reliëfs werden waarschijnlijk rond 1150 in de Maasstreek vervaardigd (Heimo-atelier) en vertonen verwantschap met beeldhouwwerk in de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek in Maastricht.
  • Een beschilderd graf uit de veertiende eeuw, opgesteld onder het orgel.
  • Epitafen van in de kerk begraven kanunniken. Ondanks de woelige geschiedenis van de kerk zijn er zo'n 22 bewaard, meestal in geschonden staat.
  • Een altaarstuk uit 1554 van een onbekende schilder, opgesteld in de Dekenkapel.
  • Verschillende muurschilderingen, waaronder een twaalfde-eeuwse romaanse schildering op het apsisgewelf van het noordelijke zijkoor, die Christus in een dubbele mandorla voorstelt.
  • Zeer fraaie crypte uit de bouwtijd, met gebeeldhouwde zuiltjes. In de crypte is de sarcofaag van bisschop Bernold opgesteld, die in 1952 in de kerk is opgegraven.

1. Pieterskerk Utrecht. Het koor vanuit het zuidoosten. Datering: 11 september 2010.

Foto: Michielderoo - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0 nl

2. Pieterskerk Utrecht. Interieur van de kerk. Datering: 9 september 2006.

Foto: pepijntje - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

3. Pieterskerk Utrecht. Crypte. Datering: 9 september 2006.

Foto: pepijntje - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

4. Pieterskerk Utrecht. Het bijzondere interieur van de zeer oude kerk in Utrecht. Met pilaren van zandsteen uit één stuk gehouwen.

Datering: 15 september 2016. Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

5. Catalogusnummer: 39905. Plattegrond van de St. Pieterskerk op het Pieterskerkhof te Utrecht en van de crypte onder het koor, in de bouwtijd. Daarboven een plattegrond van een gedeelte van de stad met de immuniteit van St. Pieter.
Datering: 1045 - 1055. Opmerking: De plattegrond van de stad is een kopie van de plattegrond van G. Braun uit ca. 1570 (zie nrs. 214001-214006). Prent afkomstig uit: J. van Liefland, Utrechts oudheid in afbeelding en beschrijving, uitgegeven in 1857. Met links een legenda van de straten en bruggen. Licentiestatus: Publiek Domein

6. Catalogusnummer: 217439. Plattegrond van de Pieterskerk (1039-1048) (Pieterskerkhof) te Utrecht, met de gevonden restanten van de funderingen, tegelvloeren, sarcofagen enz. tijdens graafwerkzaamheden. Datering: 17 september 1956.
Bron: Gemeente Utrecht, Dienst Openbare Werken, fotograaf/cartograaf/tekenaar - Het Utrechts Archief / hetutrechtsarchief.nl
Licentiestatus: Publiek Domein

7. Catalogusnummer: 812448. De Pieterskerk (Pieterskerkhof) te Utrecht. Datering: Tussen 01-01-1925 en 31-12-1935.

Foto: Onbekend - Het Utrechts Archief / nl.wikipedia.org
Opmerking: De afbeelding maakt deel van een partij glasnegatieven die vervaardigd zouden zijn door een Utrechtse landmeter genaamd Postumus of Posthumus. Licentiestatus: Publiek Domein

8. Catalogusnummer: 121521. Interieur van de Pieterskerk (Pieterskerkhof 3) te Utrecht: crypte.
Datering: Tussen 01-01-1905 en 31-12-1912. Foto: Het Utrechts Archief / hetutrechtsarchief.nl - Licentiestatus: Publiek Domein

9. Catalogusnummer: 855682. Het koor en de Dekenkapel van de Pieterskerk (Pieterskerkhof) te Utrecht, uit het zuidoosten.
Datering: Tussen 01-01-1976 en 31-12-1976.
Foto: Fotodienst GAU - Het Utrechts Archief / hetutrechtsarchief.nl - Licentiestatus: CC-BY-4.0

10. Catalogusnummer: 82189. Interieur van de Pieterskerk (Pieterskerkhof) te Utrecht: middenschip, uit het oosten.
Datering: Tussen 01-01-1912 en 31-12-1912. Foto: W.G. Baer - Het Utrechts Archief / hetutrechtsarchief.nl

Licentiestatus: Publiek Domein

11. Catalogusnummer: 37156. Interieur van de Pieterskerk te Utrecht: het schip gezien van het oosten naar het westen.
Datering: Tussen 01-01-1636 en 31-12-1636. Foto: Het Utrechts Archief / hetutrechtarchief.nl - Licentiestatus: Publiek Domein

12. De Pieterskerk te Utrecht vanaf de noordzijde. Datering: 1 juli 1974.

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

13. Catalogusnummer: 68679. Het noordelijke deel van het Pieterskerkhof te Utrecht met de Pieterskerk.
Datering: Tussen 01-01-1906 en 31-12-1906. Bron: Het Utrechts Archief / hetutrechtsarchief.nl
Opmerking: Uit: Wagenaar, Gids voor Utrecht. Licentiestatus: Publiek Domein

14. Catalogusnummer: 909593. Het Pieterskerkhof te Utrecht, met rechts het koor van de Pieterskerk. Datering: 13 februari 2024. Foto: J.J.H. Reckers - Het Utrechts Archief / hetutrechtsarchief.nl - Licentiestatus: CC-BY-4.0 licentie

15. Catalogusnummer: 82223. Interieur van de Pieterskerk (Pieterskerkhof) te Utrecht: crypte.

Datering: Tussen 01-01-1958 en 31-12-1963. Foto: Rijksdienst voor de Monumentenzorg - Het Utrechts Archief / hetutrechtsarchief.nl
Licentiestatus: CC0 1.0 Publiek Domein Verklaring

16. Catalogusnummer: 86760. Een deel van de Pieterskerk te Utrecht met rechts de kosterswoning.
Datering: Tussen 01-01-1920 en 31-12-1940. Foto: Onbekend - Het Utrechts Archief / hetutrechtsarchief.nl

Licentiestatus: Publiek Domein

17. Catalogusnummer: 350412. Interieur van de Pieterskerk (Pieterskerkhof) te Utrecht: crypte.
Datering: Tussen 01-01-1930 en 31-12-1940. Foto: F.F. van der Werf - Het Utrechts Archief / hetutrechtsarchief.nl

Licentiestatus: CC-BY-4.0 licentie

18. Catalogusnummer: 82216. Interieur van de Pieterskerk (Pieterskerkhof) te Utrecht: crypte. Datering: 19 oktober 1970.
Foto: Gemeentearchief Utrecht - Het Utrechts Archief / hetutrechtsarchief.nl - Licentiestatus: CC-BY-4.0 licentie

Bronnen en noten

  1.  A. van Els (2003), De Romaanse reliëfs in de Pieterskerk te Utrecht, blz. 49, Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis 6 (2003), ISBN 9065507906

Zie ook

Externe links/verwijzingen

Pagina bijgewerkt: 9 september 2025 - Uitgebreide informatie over de Pieterskerk Utrecht