De Sint-Nicolaaskapel of Valkhofkapel in de Nederlandse stad Nijmegen, vooral vroeger ook Karolingische kapel of Heydense kapel genoemd[1], is een middeleeuwse stenen kapel. Ze is gelegen aan de Voerweg op de Valkhofheuvel, aan de rand van het centrum van de stad. De naam Nicolaaskapel verwijst naar de wijding van de kapel aan de 4e-eeuwse bisschop Nicolaas van Myra.[2] De oudst bekende vermelding van deze wijding is uit 1470.[3]

De kapel is – volgens de nieuwste inzichten – zeer waarschijnlijk gebouwd in de eerste helft van de 11e eeuw. Zij stond op dat moment in of nabij de Valkhofpalts. Later maakte zij deel uit van de 12e-eeuwse Valkhofburcht van keizer Frederik Barbarossa, die in de periode 1796-1797 op enkele restanten na is gesloopt. Tegenwoordig is de kapel het oudste nog bestaande gebouw van Nijmegen, en tevens een van de oudste stenen gebouwen in heel Nederland.[1]

Op het Valkhof – dat tegenwoordig een stadspark is – bevinden zich ook nog de resten van de apsis van de Sint-Maartenskapel: de Barbarossa-ruïne, een ander overblijfsel van de burcht.

• Geschatte dateringen

Foutieve dateringen

De ouderdom van de Sint-Nicolaaskapel is gedurende een aantal eeuwen door Nijmeegse historici veel te hoog geschat. Dit was het gevolg van bepaalde foutieve aannames en herhaaldelijk verkeerd gelegde historische en archeologische verbanden.

Historici en geschiedschrijvers hebben gedurende lange tijd (eeuwenlang) aangenomen dat de kapel al uit de oudheid zou dateren. Een van de in dit verband opgevoerde theorieën was dat het een Bataafs bouwwerk betrof, aangezien de Bataven in dit gebied gewoond moesten hebben.[4] De 15e-eeuwse chroniqueur Willem van Berchen dateerde de bouw in de 1e eeuw na Christus. Op grond van een in de kapel ingemetselde Romeinse grafinscriptie (zie ook onder #Romeinse grafsteen) situeerde Van Berchen de bouw in de tijd dat het bekende Legio X Gemina (legioen X) op deze plek moet zijn geweest. Gerardus Geldenhouwer, een collega-historicus en tijdgenoot van Van Berchen, ging mee in diens aanname.

Daarentegen hielden zowel Johannes Smetius als ca. anderhalve eeuw later Johannes in de Betouw (een nazaat van Smetius) de kapel voor een iets jonger bouwwerk uit de laat-Romeinse tijd; de kapel zou in dat geval aan het eind van de 4e of in de 5e eeuw gebouwd zijn, en tevens een voorbeeld van Romeinse afgoderij zijn. Ook deze theorie geldt inmiddels als volledig gefalsifieerd.[5]

De kapel is daarnaast vaak aangezien voor een typisch voorbeeld van Karolingische bouwkunst (vandaar ook de nu goeddeels los-gelaten naam Karolingische kapel[6][1]). Karel de Grote liet, volgens de overlevering, omstreeks 770 (kort na zijn kroning tot koning der Franken) aan het Valkhof een van zijn paltsen bouwen. De Sint-Nicolaaskapel is lange tijd gehouden voor een restant daarvan, vanwege het feit dat de kapel op vrijwel dezelfde plek staat waar de palts wordt verondersteld te hebben gestaan. In dat geval zou het veruit het oudste nog altijd bestaande bouwwerk in het huidige Nederland zijn geweest. Als de kapel zelf van iets jongere datum was, zou ze in de reeds bestaande palts zijn geïntegreerd. Karel de Grote zou omstreeks het jaar 800 zelf opdracht tot de bouw van de kapel hebben gegeven.[7]Hier kwam verder nog bij dat de kapel opvallende bouwkundige overeenkomsten vertoont met de Akense paltskapel (een restant van de Akense koningspalts)[8], die echter ook op andere manieren uitlegbaar zijn (zie verder #Architectuur).

Latere dateringen

Tegenwoordig geldt de eerste helft van de 11e eeuw als de meest waarschijnlijke bouwperiode.

Nieuw, grondig onderzoek van de ingenieur Jan Jacob Weve (1852-1942) wees uit dat het zeer aannemelijk was dat de kapel op z'n vroegst uit het midden van de 10e eeuw dateerde. Een Karolingische oorsprong leek daarmee nu uitgesloten, aangezien de kapel dan minstens anderhalve eeuw ouder had moeten zijn. Voorts concludeerde Weve dat de kapel van de 15e tot en met de 17e eeuw nog vrij grondig verbouwd moest zijn, waarbij de oorspronkelijke grondvorm wel behouden bleef.[9][4]

Verder verbeterde inzichten wezen uit dat de kapel iets na het jaar 1000 moest zijn gebouwd.[2] In 2007 kwamen onderzoekers van de Technische Universität Berlin en de Hoge School voor de Kunsten Utrecht tot de conclusie dat men de bouw meer precies in de periode 1030-1040 moest dateren[10], de periode waarin veel kerken in romaanse stijl zijn verrezen.

Nog een scenario dat wel voor mogelijk wordt gehouden is dat de Nicolaaskapel aanvankelijk even deel uitmaakte van de vroegere palts, om ca. een eeuw later te worden geïntegreerd in de nieuwe burcht van Barbarossa.[11]

Sommige onderzoekers – zoals Aart Mekking – dateren de bouw van de Nicolaaskapel nog iets later, omstreeks 1050.[12]

Mogelijke stichters

Ook omtrent degene die de kapel heeft gesticht, zijn verschillende theorieën opgevoerd. Voor geen hiervan is tot nog toe enig rechtstreeks bewijs gevonden.

De abdis van het Sticht Essen, Theophanu van Essen, is wel genoemd als stichteres. Zij zou de kapel hebben laten bouwen ter her-innering aan haar grootmoeder en naamgenote, de van oorsprong Byzantijnse prinses Theophanu (later de keizerin van het Heilige Roomse Rijk). Deze keizerin overleed volgens de overlevering in 991 tijdens een verblijf op het Valkhof.[4][2][13] Keizerin Theophanu was een groot vereerder van de heilige Nicolaas van Myra. De mogelijkheid dat zij zelf degene was die opdracht gaf om de kapel aan deze heilige te wijden, wordt door Wolfert S. van Egmond in het Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland als onjuist afgedaan.[3] Zij moet wel anderszins in belangrijke mate hebben bijgedragen aan de introductie van de Sint-Nicolaascultus in de Lage Landen (waar het huidige Sinterklaasfeest weer uit is voortgekomen).

Nog een andere theorie, opgevoerd door onder meer Elizabeth den Hartog, stelt dat de kapel gebouwd werd rond 996, onder Otto III.[14] Hij was de zoon van de hiervoor genoemde keizerin Theophanu, en zou de kapel dan aan haar hebben opgedragen.[15]

Keizer Hendrik III zou ook de opdracht tot de bouw kunnen hebben gegeven, indien de bouw pas wordt gedateerd rond 1050.[8]

Architectuur

De kapel is de enige nog bestaande romaanse centraalbouw in Nederland.

De kapel bestaat grotendeels uit tuf- en baksteen.[1] Lange tijd is aangenomen dat de kapel een Karolingische kern bezat.[16] Het muurwerk aan de buitenkant moet enkele malen zijn gewijzigd, terwijl de achtzijdige kern van het gebouw werd verhoogd met een verdedigingstoren. De uit 796 daterende Karolingische paltskapel te Aken, het oudste deel van de Dom van Aken, lijkt als voorbeeld zijn genomen bij de bouw van de Sint-Nicolaaskapel; dit maakt men vooral op uit de bijzondere zestienhoekige vorm aan de buiten-kant.

De veronderstelde relatie tussen de Nicolaaskapel en keizerin Theophanu en haar familie (zie #Mogelijke stichters) baseert men voornamelijk op de achthoekigheid van de binnenruimte van de kapel; deze bouwvorm was destijds typisch voor de Byzantijnse cultuur, die via Theophanu in deze tijd ook enigszins naar de Lage Landen is gebracht.[2] Dit soort typisch Byzantijnse bouwwerken zijn op Nederlandse bodem vooralsnog erg zeldzaam.[1]

In het midden van de kapel bevindt zich een open achtzijdige ruimte. Er is ook een galerij aan de binnenkant, die alleen met een ladder bereikbaar is.[6]

Vooral de bovenbouw lijkt te zijn beschadigd door brand; er is wel een verband gesuggereerd met de verwoesting van 1047, het jaar waarin de opstand onder Godfried II van Lotharingen plaatsvond.[4]

Herbruikte Romeinse onderdelen

De kapel bevat hergebruikte Romeinse bouwelementen, zoals dakpannen en bakstenen, waarop nog steeds het merkteken van legioen X is te zien.[4]

Romeinse grafsteen

Boven het portaal van de kapel was tot 1670 een Romeinse grafsteen ingemetseld, die zich tegenwoordig in het Valkhof Museum bevindt. Deze steen dateert uit de 2e eeuw en werd gemaakt voor een Romeinse veteraan uit het hier aanwezige legioen X, genaamd Julies Pudens.[4] Naar alle waarschijnlijkheid maakte de steen oorspronkelijk deel uit van een groter grafmonument dat zich bevond aan een van de uitvalswegen die de Romeinen gebruikten.[4]

Vermoedelijk liet Julius Junius, de zoon van Julius Pudens, de grafsteen maken. De inscriptie wordt afgesloten met de afkorting HFC, Heres Faciendum Curavit ("de erfgenaam heeft deze steen laten maken"). Van Berchen interpreteerde deze afkorting echter geheel foutief als haec figura caesara, en trok daaruit de volledig onjuiste conclusie dat het hier wel om het zegel van Julius Caesar moest gaan. Op grond van deze aanname is Caesar een tijdlang gezien als de bouwer van de kapel, bij uitbreiding ook van de burcht en zelfs als de stichter van heel Nijmegen.[17]

Het monogram is in 1982 uiteindelijk ontcijferd als opto sit tibi terra levis ("ik wens dat de aarde voor jou licht is"), een Latijnse stan-daardspreuk.

Heden

Het gebouw is in 1973 opgenomen in het rijksmonumentenregister.

De kapel wordt tegenwoordig onder andere gebruikt door de Grieks-Orthodoxe Kerk, exposities en literaire voordrachten. Sinds 2010 worden er tijdens de Vierdaagseweek onder de naam 'kapelsessies' kleinschalige muzikale optredens opgenomen.

Varia

In Madurodam staat een 1:25 schaalmodel van de Sint-Nicolaaskapel.
De kapel werd in de tijd dat deze deel uitmaakte van de burcht, onder andere bezocht door Katharina van Kleef. Zij moet hier mini-maal één keer zijn geweest, in 1471.[18]
Een belangrijke reden dat de kapel bij de afbraak van de rest van de burcht eind 18e eeuw gespaard bleef, is dat Johannes in de Betouw er toen een tempel van Julius Caesar in zag.[19][4][20] Dit broodjeaapverhaal werd omstreeks nog eens 1825 opnieuw ver-spreid door Cornelis ten Hoet, een notaris uit Ubbergen.[21] Het vermeende afgodstempeltje zou wellicht zijn gebouwd door enkele Romeinen die zich van de rest afkeerden. De kapel zou dan enkele eeuwen later, in 799, samen met de Barbarossa-ruïne door de uit Rome gevluchte paus Leo III zijn omgevormd tot christelijk bouwwerk. Deze paus zou dit op verzoek van Karel de Grote hebben gedaan.[22][23][4] Dit alles is korte tijd nadat Hoet het opnieuw benoemde, door Van Schevichaven volledig naar het rijk der fabelen verwezen.[24]

1. Sint-Nicolaaskapel, Valkhof park Nijmegen. Datering: 26 juni 2018. Foto: Roger Veringmeier - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

2. Reproductie van de Valkhofkapel en omgeving (uit de Atlas Maior) Nijmegen. Datering: Onbekend.

Afbeelding: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

3. De Valkhofkapel Nijmegen in 1891, westzijde. Datering: 1891. Afbeelding: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

 

4. De Valkhofkapel Nijmegen, met op de achtergrond de Waalbrug, in 2010. Datering: 20 december 2010.

Foto: Michielverbeek - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

4. Valkhofkapel Nijmegen. Gevelfragment. Datering: 30 mei 2013. Foto: Hermann Luyken - commons.wikimedia.org

Licentiestatus: CC0 1.0

5. Valkhofkapel Nijmegen. Fragmentvan de vieringtoren. Datering: 30 mei 2013. Foto: Hermann Luyken - commons.wikimedia.org

Licentiestatus: CC0 1.0

6. Het Valkhof met de Sint Nicolaaskapel en de Barbarossa-ruïne te Nijmegen. Datering: 26 maart 2017.

Foto: Johan Bakker - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

7. Valkhofkapel, interieur. Datering: Juni 1959. Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - commons.wikimedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

8. Valkhofkapel, interieur. Datering: Juni 1959. Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - commons.wikimedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

9. Valkhofkapel Nijmegen. Interieur - fragment gewelf. Datering: 30 januari 1995.

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

10. Valkhofkapel Nijmegen - benedenstad. Interieur. Datering: 4 oktober 2014. Foto: Han Jongeneel - commons.wikimedia.org

Licentiestatus: CC BY 3.0

Bronnen, noten en/of referenties

1.  Stadswandeling, noviomagus.nl
2.  Een strategisch gelegen plek - Bataven en Romeinen, valkhof.nl
3.  Wolfert S. van Egmond, Theophanu (ca. 960-991), Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland
4.  De Valkhofkapel – De Sint-Nicolaaskapel in Nijmegen. Historiek (7 september 2021). Geraadpleegd op 18 januari 2025.
5.  Brinkhoff, Jan (1966). Rondom de Stevenstoren Nijmegen. Europese Bibliotheek, p. 41-42.
6.  De Sint-Nicolaaskapel, noviomagus.nl
7.  Guyot, P.C.G. (1849). De eerbewijzing in 1546 te Nijmegen aan keizer Karel V betoond, en diens eerbiediging van een der privilegiën dier stad, p. 193.
8.  Sint Nicolaaskapel of Karolingische kapel, Huis van de Nijmeegse Geschiedenis
9.  Brinkhoff, Jan (1966). Rondom de Stevenstoren Nijmegen. Europese Bibliotheek, p. 43.
10.  'St.-Nicolaaskapel Valkhof vóór 1047 gebouwd'. De Gelderlander (29 november 2007). Geraadpleegd op 8 februari 2025.
11.  Verbrugge, B., Teunisse, M. (2018). Architectuur- en bouwgeschiedenis in perspectief. Van Haren Publishing, p. 68. ISBN 9789401803014.
12.  Zie bijv. De Sint-Nicolaaskapel op het Valkhof te Nijmegen, A.J.J. Mekking, 1996
13.  Korte historie St. Nicolaaskapel, valkhof.nl
14.  Nicolaaskapel ouder dan gedacht, Gelderlander, 19-11-2012, geraadpleegd op 19-11-2012
15.  Hettie Peterse, Dolly Verhoeven e.a. (red.) Het Valkhof. Uitgeverij Vantilt. ISBN 978 94 6004 1853
16.  Monumenten in Nederland. Gelderland (2000), p. 20. ISBN 9789040094064.
17.  Den Hartog, E. (2025). Anno Domini Nederlandse bouwinscripties van de 10e eeuw tot circa 1600. Uitgeverij Verloren, p. 63. ISBN 9789464551549.
18.  L.H.C. Schutjes Geschiedenis van het Bisdom 's-Hertogenbosch, 5e deel, 1876, p.244
19.  Sint Nicolaaskapel Een restant van de burcht
20.  Zie bijv. Julius Caesar als stichter van Nijmegen : oorsprong, idiologische betekenis en verspreiding van een mythe, C.Th. Kokke, 1955
21.  Hoet, Cornelis (1826). Het Geldersch Lustoord, of Beschrijving van de stad Nijmegen en derzelver omstreken, Nijmegen, p. 25.
22.  L.H.C. Schutjes Geschiedenis van het Bisdom 's-Hertogenbosch, 5e deel, 1876, p.243
23.  St Nicolaaskapel, Open Monumentendag
24.  Brinkhoff, Jan (1966). Rondom de Stevenstoren Nijmegen. Europese Bibliotheek, p. 45-47.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Externe links/verwijzingen

• Sint-Nicolaaskapel (Nijmegen) - nl.wikipedia.org
• Category:Sint Nicolaaskapel (Nijmegen) - uit Wikimedia Commons

Geraadpleegde bron: nl.wikipedia.org/wiki/Sint-Nicolaaskapel_(Nijmegen) - 29 augustus 2025