De Grote of Sint-Laurenskerk, voorheen Grote of Sint-Laurenskerk, is een kerkgebouw aan de Koorstraat 2 in Alkmaar. Het is een met natuursteen beklede bakstenen kruisbasiliek met zevenzijdige koorsluiting. De bouw vond plaats van 1470 tot 1518. De kerk heeft vier traptorens en bevat het oudste nog te bespelen kerkorgel van Nederland. De van oorsprong katholieke kerk werd in 1573 prote-stant en heeft sinds 1996 geen religieuze functie meer. Er is een museum in gevestigd over de historie van het gebouw.

Geschiedenis

De eerste vermelding van een kerkje op deze plek (waar tevens de eerste nederzetting tot stand kwam) dateert uit het begin van de 10e eeuw. Het betrof een houten kerkje dat in 1133 bij een aanval van Friezen op Alkmaar door brand werd verwoest. Een nieuwe kerk brandde in 1328 bij een stadsbrand af. Opnieuw werd een kerk gebouwd. In 1429 vond in de kerk het Mirakel van het H.Bloed plaats. In die tijd breidde Alkmaar zich dusdanig uit dat besloten werd om naast de kerk een tweede te bouwen die opgedragen werd aan de heilige Matthias. Deze kerk kwam in 1382 gereed. In de 15e eeuw werd besloten bij de dubbelkerk een toren te bouwen. In 1468 was deze toren nog niet af, maar zeevaarders konden hem al vanaf zee als baken gebruiken. In dat jaar werden drie klokken met de namen Maria, Petrus en Martinus in de toren getakeld. Deze waren respectievelijk 2500, 1500 en 1200 pond zwaar. Op 29 oktober 1468 stortte de toren - die toen bijna gereed was - plotseling in, daarbij de dubbelkerk deels verwoestend. Twee nonnen kwamen daarbij om het leven.[1]

Besloten werd een grotere kerk te bouwen, omdat men vond dat een stad als Alkmaar die zou moeten hebben. De bouw van deze kerk, de huidige kerk, begon in 1470. Op 9 juni dat jaar werd de eerste steen gelegd.[1] Bijna vijftig jaar later, in 1518, werd de kerk voltooid. Het eerste hoofdaltaar was toegewijd aan de Heilige Drievuldigheid. Een retabel uit 1540 was een drieluik dat beschilderd was door Maarten van Heemskerck. Het is uitgeklapt zes bij acht meter groot en daarmee het grootste dat ooit in de Nederlanden werd gemaakt. Details van het lijdensverhaal werden op het altaarstuk afgebeeld, zoals het op het hoofd van Christus plaatsen van een kroon van doorntakken, het tonen van Christus door Pontius Pilatus aan de menigte, de kruisiging en de wederopstanding. De buitenkant van de zijluiken bevatten onderdelen van het leven van de patroonheilige van de kerk, de Heilige Laurentius, die geroo-sterd wordt op een vuur en aan de armen de kerkschatten uitdeelt die de keizer voor zichzelf had opgeëist. Na de Reformatie werd het altaarstuk naar Rusland gestuurd. Het schip leed echter schipbreuk en het kwam als strandvondst in handen van de Zweedse koning Johan III die het aan de Lutherse domkerk van Linköping schonk. Daar bevindt het zich nog steeds.[1]

De Grote Kerk is, net als zijn voorgangers, gebouwd op een verhoogde zandrug. De kerk is een toonbeeld van Brabantse gotiek en zou zijn ontworpen door de Mechelse architect Andries I Keldermans, een lid van de Mechelse familie van architecten Keldermans, maar officiële aktes zouden enkel melding maken van Antoon I Keldermans, zijn zoon.[2] Naast Antoon werkte ook zijn broer Matthijs II en na Antoons dood diens zoon Antoon II mee aan de bouw en het definitieve ontwerp.

In 1573 kwam de kerk in protestantse handen. Het heeft niet echt te lijden gehad van de beeldenstorm. Wel werd sinds de overname de kerk soberder ingericht en verdwenen altaren en de overbodig geachte heiligenbeelden.

In augustus 1923 werd begonnen met een ingrijpende restauratie nadat de bouwkundige staat van het gebouw zeer te wensen over-liet. Vier jaar later werden de werkzaamheden wegens geldgebrek gestaakt. Een deel van de kerk bleef daarbij in de steigers staan. In 1937 werden noodvoorzieningen getroffen en drie jaar later werd de restauratie hervat. Deze werkzaamheden kwamen in 1949 gereed en op 10 september dat jaar werd de kerk weer in gebruik genomen.[3]

Sinds 1996 heeft het gebouw geen religieuze functie. Momenteel is de kerk eigendom van de Stichting tot Behoud van Monumentale Kerken in Alkmaar. Die verhuurt het aan de Stichting Theater De Vest/Grote Sint Laurenskerk die de kerk gebruikt voor culturele activiteiten.

In april 2018 kwamen de zijluiken van het altaarstuk van Van Heemskerck voor een half jaar terug in de kerk voor een tentoonstelling ter gelegenheid van het 500 jaar bestaan van het kerkgebouw.

1. Grote of Sint-Laurenskerk Alkmaar. Exterieur, zuidwest gevel. Datering: 1 april 2002.

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

2. Grote of Sint-Laurenskerk Alkmaar. nterieur, naar koor, met zicht op de preekstoel vanuit zijbeuk. Datering: 1 april 2002.

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

3. Grote of Sint-Laurenskerk Alkmaar. Het Sint Laurentiusbeeld van de hand van het Atelier Keldermans. Datering: 23 november 2014.

Foto: Dqfn13 - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

4. Grote of Sint-Laurenskerk Alkmaar. Koororgel. Datering: 15 september 2018. Foto: tephencdickson - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

5. Grote of Sint-Laurenskerk Alkmaar. Interieur, aanzicht orgel. Datering: 1 juni 1967.

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

6. Grote of Sint-Laurenskerk Alkmaar. Het carillon van Melchior de Haze uit ±1689 in de dakruiter van de Grote Kerk Alkmaar.

Datering: 7 augustus 2009. Foto: G.Lanting - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

7. Grote of Sint-Laurenskerk Alkmaar. De heeluurslagklok ongeveer honderd jaar geleden tijdens herbouw van de dakruiter.

Datering: plm. 1913. Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - n l.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

8. Grote of Sint-Laurenskerk Alkmaar. Ramen in de sacristie. Datering: Oktober 1989.

Foto: Regionaal Archief Alkmaar - commons.wikimedia.org - Licdentiestatus: CC0 1.0

9. Grote of Sint-Laurenskerk Alkmaar. Ramen in de sacristie. Datering: Oktober 1989.

Foto: Regionaal Archief Alkmaar - commons.wikimedia.org - Licdentiestatus: CC0 1.0

10. Grote of Sint-Laurenskerk Alkmaar. Gewelf Consistoriekamer. Datering: 12 september 2015.

Foto: Jarkeld - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

11. Grote of Sint-Laurenskerk Alkmaar. Detailopname van het carillon van Melchior de Haze. Datering: 3 juli 2018.

Foto: Rene Cortin - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

12. Grote of Sint-Laurenskerk Alkmaar. Afsluithek voor een der kapellen aan de noord-zijde. Datering: Augustus 1895.

Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

13. Grote of Sint-Laurenskerk Alkmaar. Interieur. Datering: 3 juli 2016. Foto: Hnapel - commons.wikimedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

14. Grote of Sint-Laurenskerk Alkmaar. Interieur. Koorhek als afsluiting van het koor. Links hangt het koororgel.

Datering: 3 juli 2016. Foto: Hnapel - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

15. Grote of Sint-Laurenskerk Alkmaar. Interieur. Biechtportaal. Datering: 11 september 2022.

Foto: Fractal Caleidoscope - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

Literatuur

• Wely, Bob van, Het uurwerk en het klokkenspel van de Kapelkerk te Alkmaar, in: De Alkmaarse Kapelkerk: geschiedenis en restauratie, blz. 299, Hilversum, 2005
• Lehr, André, Van Paardebel tot Speelklok, Zaltbommel, 1971 (1e druk), 1981 (2e herziene druk)
• Lehr, André, Historische en muzikale aspekten van Hemony-beiaarden, Amsterdam, 1960
• Jong, Rinus de, André Lehr en Romke de Waard, De zingende torens van Nederland, Enschede, 1976
• Loosjes, A. jr., De Torenmuziek in de Nederlanden, Amsterdam, 1916
• Bruinvis C.W., Hoe de Alkmaarsche Waagtoren zijn klokkenspel bekomen heeft, Alkmaar, 1888
• Weel, Heleen van der, Klokkenspel: Het carillon en zijn bespelers tot 1800, Hilversum, 2008
• Buvolet, Quentin, Caesar van Everdingen en Jacob van Campen, in: Caesar van Everdingen. Schilder met een vleiend penseel, Zwolle / Alkmaar, 2016

Bronnen, noten en/of referenties

1.  Historie van een schoon gebouw. De Alkmaarsche Sint-Laurens, De Tijd, 17 juli 1937
2.  Encarta: Familles Keldermans
3.  Grote Kerk te Alkmaar werd gerestaureerd, Het Parool, 10 september 1949
4.  Leo Noordegraaf (1996), Glans en glorie van de Grote Kerk. Het interieur van de Alkmaarse Sint Laurens, p. 177
5.  Monumentnummer: 7258. Koorstraat 2 1811 GP te Alkmaar, cultureelerfgoed.nl. Gearchiveerd op 13 juni 2018.
6.  Buvolet, Quentin (2016) Caesar van Everdingen en Jacob van Campen, in: Caesar van Everdingen. Schilder met een vleiend penseel, p. 38+39
7.  Het Laatste Oordeel gerestaureerd - Een koninklijke onthulling, stedelijkmuseumalkmaar.nl

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Externe links/verwijzingen

• Grote of Sint-Laurenskerk (Alkmaar) - nl.wikipedia.org

Zie ook

• Category:Sint Laurenskerk, Alkmaar - uit Wikimedia Commons