Constructivisme was een kunststroming die bloeide tussen 1915 en 1934 en haar oorsprong vond in Rusland. De beweging werd mede beïnvloed door het Italiaanse futurisme.

Ontwikkeling en kenmerken

Vlak voor de Eerste Wereldoorlog speelde de Russische avant-garde een cruciale rol in de ontwikkeling van abstracte kunst. Uit stromingen zoals het rayonisme (van Natalja Gontsjarova en Michail Larionov) en het suprematisme (van Kazimir Malevitsj) ontwikkelde Vladimir Tatlin het constructivisme. Met behulp van de collagetechniek van Pablo Picasso voegde hij reliëfs toe aan abstracte kunstwerken en presenteerde zelfs zwevende constructies. Constructivisten streefden naar composities gebaseerd op geometrische vormen en quasi-mathematische principes, waarbij subjectieve expressie bewust werd vermeden. Deze kunstenaars bewonderden de precisie en functionaliteit van machines, architectuur en technische constructies, die zij zagen als symbolen van helderheid en objectiviteit, en als tegenhanger van subjectief individualisme.

Tussen 1915 en 1920 werden de ideeën van het constructivisme vastgelegd in vele manifesten en avant-gardistische programma’s. De beweging vond niet alleen uitdrukking in beeldende kunst, maar verspreidde zich ook naar de Russische dichtkunst, met Ilja Selvinski en Eduard Bagritski als prominente vertegenwoordigers.

Zwarte vlakken

Voor constructivisten was schilderen een objectieve studie. Ze streefden naar maximale vereenvoudiging van artistieke middelen, wat resulteerde in het iconische zwarte vierkante vlak van Malevitsj. Vanuit deze minimalistische basis werd de schilderkunst opnieuw opgebouwd, niet aan de hand van subjectieve uitingen, maar volgens fundamentele geometrische principes. Deze elementen omvatten bijvoorbeeld zwarte vlakken die horizontaal of verticaal verlengd worden, of die samen nieuwe composities vormen, naast vormen zoals cirkels en driehoeken.

Invloed

Het constructivisme vond na de oorlog zijn weg naar West-Europa via het Bauhaus in Weimar (met El Lissitzky) en De Stijl in Nederland, geleid door Theo van Doesburg en Piet Mondriaan. Terwijl Mondriaan de nadruk legde op horizontaal-verticale composities, introduceerde Van Doesburg diagonale lijnen om een dynamischer vorm van constructivisme te creëren.

Belangrijke vertegenwoordigers

Naum Gabo en Antoine Pevsner waren toonaangevende Russische vertegenwoordigers van het constructivisme. Andere prominente kunstenaars die aan de beweging bijdroegen zijn František Kupka, László Moholy-Nagy en Victor Vasarely. In Nederland worden Ad Dekkers, Jan Schoonhoven, Peter Struycken, Joost Baljeu en Bander van Ierland vaak geassocieerd met het constructivisme.

Constructivisme in Rusland

Tussen 1917 en 1921 was constructivisme de officiële kunstvorm van de Russische Revolutie. Kunstenaars zoals Kandinsky en Tatlin bekleedden belangrijke posities, bijvoorbeeld als docenten aan de kunstacademie van Moskou. Maar na 1920 begon de regering moderne kunstvormen af te wijzen omdat deze ‘onbegrijpelijk’ zouden zijn voor het gewone volk en in strijd met het algemeen belang. Rond 1922 werd constructivisme in de Sovjet-Unie grotendeels beperkt tot toegepaste kunst. In de jaren dertig werd de stroming als te elitair beschouwd, en kunstenaars werden aangemoedigd om hun stijl te hervormen. Sommige Sovjet-wetenschappers wijzen op een overgangsstijl, bekend als postconstructivisme, die zichtbaar was tussen 1932 en 1936. Vanaf de jaren zestig groeide de waardering voor het werk van constructivisten en in de jaren negentig werden er weer gebouwen gebouwd in de stijl van het constructivisme, zoals het winkelcomplex 'Tri Kita' aan de Minskoje sjosse (de weg tussen Moskou en Minsk).

Een van de meest visionaire projecten van het constructivisme was het ontwerp van Vladimir Tatlin voor het “Hoofdgebouw van het Internationale Communisme” (1919), ook bekend als de Tatlin-toren. Dit ambitieuze ontwerp omvatte een dubbele helix van staal en ijzer en was bedoeld voor Sint-Petersburg. Het gebouw zou vergaderzalen, een informatiecentrum en een radiostation herbergen en qua hoogte zowel de Eiffeltoren als het Empire State Building overtreffen. Door de hoge kosten en een tekort aan staal werd het echter nooit gerealiseerd. Het model van dit ontwerp werd door Rusland getoond en is tegenwoordig te zien in het Moderna Museet in Stockholm, de Tretjakovgalerij in Moskou en het Centre Georges Pompidou in Parijs.

Constructivisme buiten Rusland

Hoewel de meeste constructivistische gebouwen in Rusland zijn gerealiseerd, zijn er ook voorbeelden buiten Rusland, vaak in landen onder invloed van de Sovjet-Unie. Andere opmerkelijke voorbeelden zijn De Volharding van Jan Buijs en het techniekgebouw van de Universiteit van Leicester, ontworpen door James Stirling. Ook de Van Nellefabriek in Rotterdam vertoont constructivistische kenmerken, zoals de gebogen gevel, de luchtbruggen en de theekoepel, ondanks dat het voornamelijk een functioneel ontwerp is.

Verwante designstromingen en -stijlen

Constructivisme is familie van onder andere de volgende designstromingen en -stijlen:

• Futurisme
• Tsjechisch kubisme
• Dadaïsme
• De Stijl
• Bauhaus

Galerie

1. De Zuev Arbeidersclub — aan de Lesnayastraat en de Miusskayastraat, in Moskou. Voorbeeld van Russische modernistische en constructivistische architectuur in Moskou. Datering: 1931. 

Foto: Branson DeCou - oldmos.ru/photo/tag/Branson+DeCou - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

2. Verzamelgebouw De Volharding, Den Haag.  Architect: J.W.E. Buys en J.B. Lürsen. Datering: 1928.

Foto: Fotograaf: onbekend. Collectie NAi / TENT_n5 URL - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: No restrictions

3. Rotterdam, Coolsingel. Kunstwerk "Gestileerde bloem" van Naum Gabo, detail. Datering: 18 januari 2009.

Foto: F. Eveleens - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY 3.0

4. Tatlin's Tower at the Royal Academy of Arts. - Tatlin's Toren in de Koninklijke Kunstacademie. Datering: 19 december 2011.

Foto: Dun.can - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY 2.0

5. Het beeld Toroa van Peter Nicholls in Dunedin , Nieuw-Zeeland, toont de invloed van het constructivisme. Datering: 1989.

Foto: Keepitsimplekarl - en.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

6. Émilie Le Pennec Gymnasium, Nogent-sur-Marne. Datering: 13 februari 2021. Foto: Chabe01 - commons.wikimedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

7. West-Vlaanderen. Harelbeke. Paretteplein. Voormalig Onze-Lieve-Vrouwhospitaal en rusthuis, de gevel, architect Armand Vandeweghe. Datering: 937 - 1940. Foto: PMRMaeyaert - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

8. Nieuwbouw Bijenkorf in Rotterdam, ontworpen door Marcel Breuer in samenwerking met Abraham Elzas. Rechts een constructivistisch beeld van Naum Gabo. Datering: 1957. Foto: Fototechnische Dienst Rotterdam (Gemeentewerken, Openbare Werken) - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC BY 4.0

9. BMZ Paleis van Cultuur in Brjansk, zicht van achteren. Datering: 6 april 2024. Foto: Андрей Осиновский - Andrej Osinovsky - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: CC0 1.0

10. Weergave van de tweede voorjaarstentoonstelling van de OBMOKhU. Bolshaia Dimitrovska, Moskou, 1921. In 1921 presenteerden de constructivisten hun ideeën op een ambitieuze tentoonstelling in Moskou onder de vlag van de Vereniging van Jonge Kunstenaars (Общество молодых художников, afgekort tot ОБМОХУ/OBMOKhU, OBMOChU). Johannsons' negen driedimensionale ruimtelijke structuren, "zelfgespannen constructies", vertoonden innovatieve tensegrity-principes van trek-integriteit, rek-spanning.
Datering: ca. 1921. Foto: Onbekend - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

Bronnen, noten en/of referenties

1.  Honour, H. and Fleming, J. (2009) A World History of Art. 7th edn. London: Laurence King Publishing, p. 819.
2.  Tatlin's Toren Canon van de Moderne Kunst. Gearchiveerd op 9 april 2023.
3.  Maquette du Monument à la Troisième Internationale Centre Georges Pompidou
4.  1. Engineering Building, Leicester University (1960, James Stirling and James Gowan. Grade II*), geraadpleegd op 2021-04-21. Gearchiveerd op 21 april 2021.

Externe links/verwijzingen

• Constructivisme (kunst) - nl.wikipedia.org

Zie ook

• Category:Constructivism - uit Wikimedia Commons
• Constructivism (art) - en.wikipedia.org

Geraadpleegde bron: nl.wikipedia.org/wiki/Constructivisme_(kunst) - 31 augustus 2025