Historisme (architectuur) / Kunstgeschiedenis | Christelijk Bouwen door de eeuwen heen

Historisme (architectuur)

Het historisme in de architectuur is een fascinerende stroming die bewust terugblikt op het verleden en decoraties, vormen, en ele-menten ontleent aan uiteenlopende vroegere stijlperioden. Deze stijlperiode biedt een boeiende mix van invloeden uit diverse histo-rische tijdperken, waardoor het een rijke en veelzijdige uiting van artistieke voorkeuren en culturele herinterpretatie vormt.

In de 19e-eeuwse beeldende kunst ontbrak het aan een dominante of allesomvattende stijl. Door de bloei van kennis binnen de wetenschap en het groeien van inzichten in de kunstgeschiedenis werd een stimulans gecreëerd om oude stijlen opnieuw tot leven te roepen. Dit leidde uiteindelijk tot de ontwikkeling van vernieuwende maar historiserende vormgeving, waarin traditie en vooruitgang hand in hand gingen.

Ook in de architectuur van de 19e eeuw speelde historiserende vormgeving een voorname rol. Hoewel de technologie een onge-kende vooruitgang had geboekt en bouwtechnieken aanzienlijk waren verbeterd, vertaalde dit zich opmerkelijk genoeg niet direct naar volledig nieuwe en originele vormen. Architecten konden namelijk putten uit de rijke en veelzijdige architectonische erfenis die hen ter beschikking stond, waardoor ze een grote vrijheid hadden in het combineren van stijlen en het maken van tijdloze ontwerpen.

Bouwstijlen

Dit leidde tot het ontstaan van diverse neostijlen, waaronder:

Naast deze bekende neostijlen ontwikkelde zich ook de minder vaak besproken maar even fascinerende neobarok. Deze stijl ken-merkte zich door een heropleving van de grandeur en rijk gedecoreerde elementen van de oorspronkelijke barokperiode. Met zijn imposante gevels, weelderige ornamenten en dramatische contrasten werd de neobarok vooral toegepast in kerken, theaters en stadspaleizen, waarmee het een gevoel van luxe en pracht uitstraalde dat de essentie van de oorspronkelijke barokstijl eerde.

Waar men daar echter nog probeerde zo veel mogelijk historisch stijlgetrouw te werken, werd dit in de latere 19e eeuw losgelaten. Dit resulteerde in de

Eclectische stijl.

In de steden ontstond door deze lukrake stukjes geschiedenis een stijlpluralisme, er waren allerlei gebouwen in verschillende stijlen die door elkaar stonden. Men probeerde echter binnen een gebouw niet af te wijken van een bepaalde stijl. Een voorbeeld is archi-tect Pierre Cuypers die gebouwen als het Centraal Station en Rijksmuseumgebouw in Amsterdam ontwierp.

Begin 20e eeuw werd het historisme doorbroken door de jugendstil (die soms ook gemengd werd met historiserende elementen) en, in Nederland, het rationalisme van H.P. Berlage en het traditionalisme. Wel kwam voor commerciële gebouwen zoals winkels en hotels de Um 1800-stijl in zwang. Ook bleef de 'Oud-Hollandse stijl', met veel renaissance kenmerken, gebruikt worden. Dit vooral door de zonen van J. van Nieukerken met het hoofdkantoor van de BPM als duidelijk voorbeeld.

Naast de jugendstil en het rationalisme ontstond aan het begin van de 20e eeuw ook de Amsterdamse School. Deze expressieve bouwstijl kenmerkte zich door het gebruik van baksteen, decoratieve elementen en golvende lijnen. De Amsterdamse School was niet alleen een stijl, maar ook een beweging die streefde naar een totale kunstbeleving, waarbij architectuur, kunst en ambacht hand in hand gingen. Iconische voorbeelden zijn het Scheepvaarthuis en Het Schip in Amsterdam, ontworpen door onder andere Michel de Klerk en Piet Kramer. Deze stijl had grote invloed op de Nederlandse architectuur en wordt tot op de dag van vandaag bewonderd.

Kritiek

Oorspronkelijk leverden architectuurhistorici veel kritiek op de architectuur uit de tweede helft van de 19e eeuw, vaak aangeduid als de 'lelijke tijd'. Het werd beschouwd als onoorspronkelijk en zonder scheppend vermogen. Tegenwoordig, aan het begin van de 21e eeuw, wordt deze periode echter gezien als een reactie op de ingrijpende veranderingen en ontwikkelingen die de 19e eeuw kenmerkten.

Motieven om oude bouwstijlen toe te passen

Het uiten van nationale en religieuze gevoelens
Het uitdragen van politieke overtuigingen en programma’s
De wens om utopieën te realiseren
Het bevestigen van status en identiteit
De behoefte aan traditie en vertrouwdheid
Het streven naar schoonheid en esthetiek

Belangrijke gebouwen binnen het historisme

Strawberry Hill door Horace Walpole (London, 1770)
Königsplatz door Leo von Klenze (München, 1830)
Palace of Westminster door Charles Barry (London, 1840–1870)
Opera House door Charles Garnier (Parijs, 1870)
Neues Hoftheater (Semperoper) door Gottfried Semper (Dresden, 1880)
Friedrichswerdersche Kirche Berlijn door Karl Friedrich Schinkel (1824-1831)
Gotischer Dom am Wasser door Karl Friedrich Schinkel (1813) - Alte Nationalgalerie Berlijn
St. Vincent-de-Paul Parijs door Jacob Ignaz Hittorf (1833-1844)

1. Rijksmuseum Amsterdam. Datering: Tussen 1890 en 1905. Foto: Onbekend - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein.

2. Het kantoor van de Bataafse Petroleum Maatschappij (Shell-kantoor) in Den Haag, ontworpen door de gebroeders M.A. en J. van Nieukerken (1917). Datering: 28 mei 2008. Foto: CC BY-SA 3.0

3. Het stadhuis van Rotterdam, ontworpen door Henri Evers. Datering: 22 februari 2015. Foto: Johan Bakker - nl/wikipedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

4. Karl Friedrich Schinkel: Friedrichswerdersche Kirche Berlijn-Midden. Bron: A. Savin – de.wikipedia.org – Licentiestatus: FAL

5. Karl Friedrich Schinkel: Friedrichswerdersche Kirche Berlijn-Midden. Interieur.
Bron: A. Savin – de.wikipedia.org – Licentiestatus: FAL

6. Marmeren tempel Maison Carrée in Nimes in Zuid-Frankrijk. Datering: 19 v. Chr.
Bron: Krzysztof Golik – nl.wikipedia.org – Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

7. Vooraanzicht van de voormalige Kerk van de Gekruisigde Verlosser. Tegenwoordig is het een Servisch-orthodoxe kerk, gewijd aan de Slavische apostelen Cyrillus en Methodius. Datering: 2 april 2023. Foto: Peter Christian Riemann - de.wikipedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 4.0