Neo-impressionisme is een schilderstijl die ontstond halverwege de jaren 1880 in Frankrijk, met Georges Seurat en Paul Signac als de belangrijkste grondleggers. Deze stijl kenmerkt zich door een unieke techniek waarbij schilders geen brede penseelstreken of grote kleurvlakken aanbrengen, maar werken met stippen (pointillisme) of kleine streepjes (divisionisme). In plaats van kleuren te mengen op een palet, plaatsten ze pure, onverdunde kleuren zorgvuldig naast elkaar in verschillende combinaties op het doek.

Neo-impressionisme ontstond gelijktijdig met andere postimpressionistische stromingen, zoals het syntheticisme, dat de nadruk legde op grote, vaak duidelijk omlijnde kleurvlakken. Al deze bewegingen kunnen worden gezien als een logische voortzetting en verdere ontwikkeling van het impressionisme.

Kleurtheorie

Geïnspireerd door de kleurtheorieën van Eugène Chevreul, James Clerk Maxwell en Ogden Rood, ontwikkelde Seurat zijn eigen benadering van kleur. Hij werkte met drie primaire kleuren (rood, geel, blauw) en drie secundaire kleuren (oranje, paars, groen), waarbij de secundaire kleuren ontstonden door het mengen van primaire kleuren. Daarnaast beschreef hij complementaire kleurparen, die werden gevormd door een primaire kleur en de secundaire kleur die ontstaat door vermenging van de twee andere primaire kleuren.

De schilders van het post-impressionisme brachten deze kleuren onverdund aan op het doek, zorgvuldig geplaatst volgens strikte regels, in stippen of streepjes. Het idee was dat het gebruik van onverdunde complementaire kleuren direct naast elkaar een optisch effect creëerde: een vermenging die pas op het netvlies plaatsvond, wat leidde tot een intensere en levendigere kleurervaring. Deze techniek, gebaseerd op kleurenscheiding, stond centraal in hun werk.

• Geschiedenis

Beginperiode

Het jaar 1884 wordt vaak gezien als het begin van het neo-impressionisme. In dat jaar exposeerde Georges Seurat zijn werk Baders bij Asnières op de Salon des Indépendants. Dit schilderij toonde al duidelijk de kernprincipes van het neo-impressionisme. Tijdens deze expositie ontmoette Seurat Paul Signac, die onder de indruk was van zowel het schilderij als Seurats vernieuwende techniek. Samen ontwikkelden zij deze werkwijze verder. Een jaar later sloot ook de gerenommeerde impressionist Camille Pissarro zich bij hen aan. Hij speelde een belangrijke rol in het mogelijk maken van Seurats expositie van Dimanche d'été à la Grande Jatte tijdens de achtste en laatste grote impressionistententoonstelling in 1886.

Dimanche d'été à la Grande Jatte wordt nog steeds beschouwd als een iconisch voorbeeld van het neo-impressionisme. De presentatie van dit doek, op een moment dat het impressionisme zijn hoogtepunt voorbij leek, wekte bij critici gemengde reacties op. Toch leidde het voor veel kunstenaars tot een artistieke omwenteling. Na de tentoonstelling sloten andere schilders zich aan bij deze nieuwe stroming, waaronder Henri-Edmond Cross, Maximilien Luce, Albert Dubois-Pillet en Hippolyte Petitjean. Kunstcriticus Félix Fénéon werd een belangrijke pleitbezorger van het neo-impressionisme en introduceerde ook de term die de beweging zijn naam gaf. Deze naam benadrukte de verbondenheid met het impressionisme, niet alleen vanwege de aandacht voor lichteffecten, maar ook door de focus op het vastleggen van het vluchtige moment.

Les Vingt

*Dimanche d'été à la Grande Jatte* werd in 1887 geëxposeerd tijdens de vierde tentoonstelling van de avant-gardistische Belgische kunstenaarsvereniging *Les Vingt* in Brussel. Deze expositie bracht het neo-impressionisme internationaal onder de aandacht en zorgde daarmee voor een doorbraak van de stroming. Verschillende aanwezige kunstenaars in Brussel raakten direct geïnspireerd door deze nieuwe stijl. Onder hen bevonden zich de Belgen Willy Finch, Anna Boch, Georges Lemmen en later ook Théo van Rysselberghe, die een zeer persoonlijke uitdrukking binnen het neo-impressionisme ontwikkelde. Ook de Nederlander Jan Toorop schilderde enige tijd in deze stijl. In Nederland kreeg het neo-impressionisme daarnaast navolging van kunstenaars zoals Henk Bremmer, Henri Daalhoff, Jan Aarts, Jan Vijlbrief en Ferdinand Hart Nibbrig.

Vertroebeling

Het neo-impressionisme beleefde tussen 1886 en 1888 een veelbelovende start. Toch liet Seurat in 1888 aan Signac weten dat hij zich zorgen maakte over de groeiende groep volgers van de nieuwe stijl. Veel van deze kunstenaars waren minder getalenteerd en hadden onvoldoende kennis van, of respect voor, de theoretische principes. Seurat vreesde dat dit zou leiden tot een verwatering van de oorspronkelijke leer. Voor veel schilders werd de stip niet meer dan een decoratief element, waardoor de essentie van de stijl verloren dreigde te gaan.

Een ander probleem dat zich tegen het einde van de jaren 1880 voordeed, was de beperking die de wetenschappelijke kleurtheorie oplegde. Deze strakke regels resulteerden vaak in kille, monotone schilderijen, waarin de persoonlijke stijl van de kunstenaar nauwelijks zichtbaar was. Daarom gingen verschillende schilders op zoek naar een meer expressieve manier van werken. Deze zoektocht naar persoonlijke expressie kwam vooral naar voren in het werk van Vincent van Gogh, die met zijn divisionistische stijl een krachtige, emotionele lading wist te bereiken.

Toen Seurat in 1891 overleed, leek zijn strikte leer geen langdurige toekomst meer te hebben. Zijn dood markeerde een versneld verval van het neo-impressionisme. Toch schreef Camille Pissarro in een brief aan zijn zoon Lucien dat Seurat "onmiskenbaar een beweging in gang had gezet die later van groot belang voor de kunst zou blijken te zijn."

Doorstart en opstart naar modernisme

In de vroege jaren negentig, na de dood van Seurat, kende het post-impressionisme inderdaad een terugval. Toch bleef Paul Signac onvermoeibaar pleiten voor de stroming. Hij verhuisde naar Saint-Tropez en dankzij zijn inspanningen beleefde het post-impressionisme tegen het einde van de negentiende eeuw een heropleving. Een belangrijke mijlpaal hierin was de publicatie van zijn manifest, *D’Eugène Delacroix au néo-impressionisme* (1899). Dit werk markeerde een nieuwe fase voor het divisionisme. Seurats strikte kleurentheorie en systematische aanpak maakten plaats voor een vrijere, meer persoonlijke interpretatie van onderwerpen. De penseelstreken kregen een expressiever karakter, terwijl de kleuren meer zeggingskracht en levendigheid verkregen. Kunstenaars kregen zo meer ruimte voor eigen inzicht en een minder analytische benadering. Een goed voorbeeld van deze ontwikkeling is Signacs zonovergoten havengezicht *Capo di Noli* (1898). De bekende stipjes van het pointillisme maakten hier plaats voor mozaïekachtige kleurvlakken, waardoor de vormen verder geabstraheerd werden. Deze vernieuwende aanpak inspireerde diverse kunstenaars, waaronder Jean Metzinger, de jonge Robert Delaunay, Kees van Dongen (die Signac in Saint-Tropez bezocht) en Wassily Kandinsky. In hun werk evolueerde de stip uiteindelijk tot een zelfstandig element binnen het schilderij. Het speelde een steeds prominentere rol in het opsplitsen van vormen en leverde daarmee een wezenlijke bijdrage aan de eerste stappen richting het modernisme van de twintigste eeuw.

1. Un Dimanche d'été à la Grande Jatte - Zomerzondag op La Grande Jatte, door Georges Seurat, 1886.

Foto: Georges Seurat - The Art Institute of Chicago - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

2. Théo van Rysselberghe: Portret van Irma Sèthe, 1894. Foto: Théo van Rysselberghe - wikipaintings.org/en/theo-van-rysselberghe/portrait-of-irma-sethe-1894 - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

3. Paul Signac: Capo di Noli, 1898. Foto: Paul Signac - Wallraf-Richartz-Museum - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

4. Paul Signac, 1890, Portret van Félix Fénéon (voor een emaille met een ritmische achtergrond van maten en hoeken, tinten en kleuren), olieverf op doek, 73,7 cm × 92,5 cm (29,0 inch × 36,4 inch), Museum of Modern Art , New York. Datering: 1890.

Foto: Paul Signac - en.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

5. Henri-Edmond Cross , De avondlucht ( l'Air du soir ), ca. 1893, olieverf op doek, 116 x 164 cm, Musée d'Orsay , Parijs.

Datering: 1 januari 1893. Foto: Henri-Edmond - Cross Google Cultural Institute en.wikipedia.org -Licentiestatus: Publiek domein

6. Paul Signac, La bouee rouge - The Red Buoy - De Rode Boei. Datering: 1895. Foto: Onbekend - commons.wikimedia.org

Licentiestatus: Publiek domein

7. Paul Signac, Les Andelys. Les laveuses. Datering: Onbekend. Foto: sothebys.com/en/auctions/ecatalogue/2005/impressionist-modern-art-evening-sale-l05007/lot.3.html - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

8. Georges Seurat, Le Cirque, 1891, olieverf op doek, 185 x 152 cm, Musée d'Orsay. Parijs. Datering: 1891. 

Foto: Georges Seurat -The Yorck Project (2002) 10.000 Meisterwerke der Malerei (dvd-rom), gedistribueerd door DIRECTMEDIA Publishing GmbH. ISBN : 3936122202 - en.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

9. Paul Signac, 1893, Femme à l'ombrelle, olieverf op doek, 81 x 65 cm, Musée d'Orsay, Parijs. Datering: 1893.

Foto: Paul Signac -Erich Lessing Cultuur- en Schone Kunsten Archieven - en.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

10. Georges Seurat, 1889–90, Le Chahut , olieverf op doek, 170 x 141 cm, Kröller-Müller Museum. Datering: 1889.

Foto: Georges Seurat - Wikimedia Commons , Bestand:Georges Seurat - Le Chahut - Google Art Project.jpg - en.wikipedia.org 

Licentiestatus: Publiek domein

Literatuur en bronnen

• Karin H. Grimme: Impressionisme. Taschen, Keulen, 2010, blz. 46-49. ISBN 9783836525701
• Peter H. Feist e.a.: Het Impressionisme (samenstelling Ingo F. Walther), Taschen, München, 2010. ISBN 9783836522908
• Joost Bergman: Een nieuwe stijl met groot belang voor de kunst, in: Miracle de couleur. Waanders Zwolle / Kunsthal Rotterdam, 2003. ISBN 90-400-8723-7

Noot

1.  De expositie werd gehouden in de rue Lafitte, van 15 mei tot 15 juni. Camille Pissarro, Tom Slager, Berthe Morisot en Edgar Degas namen er vanuit de groep oorspronkelijke impressionisten nog aan deel. In totaal waren er 17 deelnemers met 249 gecatalogeerde nummers.

Externe links/verwijzingen

• Neo-impressionisme - nl.wikipedia.org

Zie ook

• Postimpressionisme - nl.wikipedeia.org
• Luminisme - nl.wikipedia.org

Geraadpleegde bron: nl.wikipedia.org/wiki/Neo-impressionisme - 21 april 2023