Primitivisme is een stroming binnen de beeldende kunst waarbij kunstenaars (de zogenaamde primitivisten) proberen terug te keren naar een tijd vóór de moderne beschaving. Ze zoeken naar het primitieve, een staat waarin alles nog ‘puur, eenvoudig en oorspronkelijk’ was. Centraal staan het spontane en het naïeve. Dit wordt vaak gekenmerkt door een gebrek aan perspectief en een gestileerde, abstracte weergave van het onderwerp. Primitivisme vertoont duidelijke overeenkomsten met de naïeve kunst.

Belangrijk om te benadrukken is dat primitivisme niet verward moet worden met de kunst van inheemse of prehistorische volkeren (primitieve kunst). Het draait hier om de westerse fascinatie voor primitieve kunst en het bewust integreren van deze kenmerken in de moderne kunst.

Ontstaan

Tot de achttiende eeuw gingen westerse kunstenaars ervan uit dat kunst zich in een lineaire lijn ontwikkelde: men geloofde dat kunst steeds beter werd. Er heerste een idee van voortdurende vooruitgang, waarbij men via de renaissance en de middeleeuwen technieken en composities steeds verder verfijnde.

In de negentiende eeuw ontstond echter steeds meer weerstand tegen dit vooruitgangsideaal. De eerste aanzet hiervoor kwam al in de achttiende eeuw, onder invloed van de filosoof Jean-Jacques Rousseau. Hij idealiseerde de ‘onbedorven, primitieve mens’, oftewel de “nobele wilde”. In de beeldende kunst speelde daarnaast de opkomst van de fotografie een grote rol. Doordat fotografie een revolutie teweegbracht in de manier waarop onderwerpen werden vastgelegd, gingen kunstenaars op zoek naar nieuwe, meer expressieve vormen van kunst.

Veel westerse kunstenaars vonden inspiratie in primitieve culturen, waarmee ze in de negentiende eeuw steeds makkelijker in aanraking kwamen. Dit was mede te danken aan de opkomst van wetenschappen zoals etnografie en de verbeterde mogelijkheden om te reizen. Steeds vaker lieten kunstenaars zich inspireren door elementen uit andere culturen. De eerste tekenen daarvan werden zichtbaar in het oriëntalisme van de tweede helft van de negentiende eeuw. Rond 1900 ontstond echter een bewust streven van sommige kunstenaars om de kunst opnieuw ‘primitief’ te maken. Ze probeerden te schilderen met een soortgelijke puurheid en onbevangenheid die ze associeerden met primitieve mensen. Deze inspiratiebronnen waren niet uitsluitend afkomstig uit verre culturen, maar werden soms ook gevonden in volkskunst en het dagelijkse leven van geïsoleerde, agrarische gemeenschappen.

Typering

Het primitivisme verheerlijkt het spontane, onbedorvene, naïeve en intuïtieve van de zogeheten 'primitieve kunstenaars'. Dit werd bewust tegenover de academische, door conventies gedomineerde westerse kunsttraditie geplaatst. Waar aanvankelijk het ontbreken van perspectief en realisme werd gezien als een teken van een lage ontwikkelingsgraad van 'primitieve volkeren', ontstond er een waardering voor de schoonheid van abstractie. Deze abstractie werd een inspiratiebron voor eigen artistieke expressie. Het primitivisme draaide uiteindelijk om het creëren van kunst die vrij was van kunstmatigheid en verfijning. Kenmerkend is het gebruik van felle, exotische en contrasterende kleuren.

Ontwikkeling

Paul Gauguin wordt vaak gezien als een van de eerste kunstenaars die binnen het primitivisme geplaatst kan worden. Hij reisde naar Tahiti om daar zijn bekende naïef-primitieve schilderijen te maken, geïnspireerd door de lokale gemeenschap. In Rusland verkende Mikhail Larionov het primitieve vooral in de eenvoud en het dagelijkse leven van de plattelandsbevolking. Aan het begin van de twintigste eeuw werd de invloed van het primitivisme steeds duidelijker zichtbaar in de vroege modernistische kunst. Kunststromingen zoals Die Brücke en Der Blaue Reiter, met Wassily Kandinsky als prominente figuur, lieten sterke primitivistische invloeden zien. Ook bij modernistische kunstenaars als Henri Matisse, Amedeo Modigliani, Pablo Picasso, Henri Rousseau en Paul Klee zijn primitivistische elementen herkenbaar, bijvoorbeeld in het gebruik van maskervormen. Beeldhouwers zoals Constantin Brâncuși, Alberto Giacometti en Henry Moore lieten eveneens sporen van primitivisme zien.

In de vroege twintigste eeuw had het primitivisme een duidelijk symbolistische inslag, vaak gecombineerd met abstracte elementen. Later kreeg het een meer expressionistisch karakter. Na de Tweede Wereldoorlog kwam een nieuwe variant op, waarin spontaniteit, naïviteit en gevoel centraal stonden. De Cobra-groep is hier een bekend voorbeeld van, net als kunstenaars als Franz Kline en Adolph Gottlieb.

Hoewel het primitivisme nooit is uitgegroeid tot een duidelijke, vastomlijnde kunststroming, was de invloed ervan groot. De uitingsvormen werden uiteindelijk te divers om van een uniforme beweging te spreken. Als trend en inspiratiebron blijft het primitivisme echter herkenbaar in de kunst. Toch is de term zelf steeds minder gangbaar, mede door het vloeiend samengaan van primitieve en niet-primitieve elementen in hedendaagse kunstuitingen.

Galerie

1. Henri Rousseau, exotisch landschap. Datering: 1908. Foto: Henri Rousseau - Onbekend - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: Publiek domein

2. Le Rêve (De Droom) door Henri Rousseau. Datering: Januari 1910. Foto: Henri Rousseau - Onbekend - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: Publiek domein

3. Paul Gauguin: Paroles du Diable - Woorden van de Duivel. Datering: 1892.

Foto: Paul Gauguin - Digital photo by User:Postdlf - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

4. In een tropisch bos: Gevecht tussen een tijger en een buffel (1908–1909), door Henri Rousseau. Datering: 1908.

Foto: Henri Rousseau - arthermitage.org/Henri-Rousseau/In-a-Tropical-Forest-Struggle-between-Tiger-and-Bull.html - en.wikipedia.org

Licentiestatus: Publiek domein

5. Geest van de Toeschouwende Doden, door Paul Gauguin. Datering: 1892. Foto: Paul Gauguin - proprofs.com - en.wikipedia.org

Licentiestatus: Publiek domein

6. Op het schilderij Les Demoiselles d'Avignon duiden de twee figuren rechts de stilistische oorsprong van Pablo Picasso's Afrikaanse periode aan. Datering: 1907. Pablo Picasso voltooide Les Demoiselles d'Avignon in 1907. Les Demoiselles d'Avignon verscheen in de editie van mei 1910 van de Architectural Record, een Amerikaanse publicatie. Hoewel het als een "studie" werd bestempeld, bevestigen talrijke bronnen dat het schilderij zelf daarin werd gereproduceerd (zie Bestandsoverleg:Les Demoiselles d'Avignon.jpg#2008 hernieuwde discussie). Het werd pas in 1925 in Frankrijk gepubliceerd, toen het verscheen in La Révolution surréaliste. Foto: Pablo Picasso - Museum voor Moderne Kunst, New York - en.wikipedia.org - Licentiestatus: PD-VS

7. Natalia Goncharova, Straat in Moskou. Datering: 1909. Foto: Natalia Goncharova -AK: Berlijn-Moskau/Moskau-Berlijn, 1900-1950, Irina Antonowa en Jörn Merkert, 1995, pagina 67 links oben - en.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

8. Michail Larionov, ‘Twee Chevaliers’. Datering: 1910. Foto: Michail Larionov - masp.org.br/acervo/obra/dois-cavaleiros Museu de Arte de São Paulo (MASP) - en.wikipedia.org  - Licentiestatus: Publiek domein

9. Aleksandr Sjevtsjenko, “Rood huis met rivier”.  Datering: 1911. Foto: Serpuhov - en.wikipedia.org - Licentiestatus: CC0

10. Paul Gauguin: Arearea – een symbool van het verloren paradijs. Parijs, Musée d'Orsay. Datering: 1892.

Foto: Paul Gauguin - nAHq1cbXN_aFlg at Google Cultural Institute - de.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

Literatuur en bronnen

• Gibson, Michael: Symbolisme, Keulen, Taschen, 2006. ISBN 9783822851340
• Farthing, Stephen: Kunst in het juiste perspectief, Librero, Kerkdriel, 2011. ISBN 978-90-8998-048-9.
• Connelly, S. Frances. The Sleep of Reason: Primitivism in Modern European Art and Aesthetics, 1725-1907. University Park: Pennsylvania State University Press, 1999.
• Flam, Jack and Miriam Deutch, eds. Primitivism and Twentieth Century Art Documentary History. University of California Press, 2003.
• Goldwater, Robert. Primitivisim in Modern Art. Belnap Press. 2002.

Externe links/verwijzingen

• Primitivisme - nl.wikipedia.org

Zie ook

• (en) Artikelen over primitivisme
• (en) "Primitivism meaning and methods"
• Primitivism - en.wikipedia.org

Geraadpleegde bron: nl.wikipedia.org/wiki/Primitivisme - 24 februari 2021