Symbolisme

Het symbolisme was een invloedrijke kunststroming die tijdens het fin de siècle (circa 1880-1910) zijn hoogtepunt bereikte. Het begon in Frankrijk, maar verspreidde zich al snel naar andere delen van Europa. Deze stroming ontstond als reactie op het rond 1850 dominante realisme en naturalisme in de kunst. In plaats van de zichtbare werkelijkheid centraal te stellen, draaide het symbolisme om verbeeldingskracht, fantasie en intuïtie. Kenmerkend voor het symbolisme was de fascinatie voor het verleden en een focus op het onderbewuste, het mysterieuze en het onverklaarbare. Het symbool nam hierin een centrale rol: een zintuiglijk teken dat verwees naar een diepere, niet-zintuiglijke werkelijkheid. Innerlijke, irrationele ervaringen kregen een belangrijke plaats, met thema’s zoals dromen, de dood en het mystieke. De kunst binnen het symbolisme ademde vaak een sfeer van onheil, machteloosheid en decadentie. Deze gevoelens werden versterkt door beelden van loomheid en een dreigende verwachting van onheil.

Ontstaan

Het symbolisme ontstond als kunststroming in de tweede helft van de negentiende eeuw, een periode van ingrijpende veranderingen in de Europese samenleving. De snelle industrialisatie, technologische vooruitgang, urbanisatie en groeiende sociale ongelijkheid kenmerkten deze tijd. Het was een tijdperk dat gedomineerd werd door nieuwe ontdekkingen en een vooruitgangsdenken waarin positivistisch rationalisme en sociaaleconomisch realisme centraal stonden.

Tegelijkertijd ontstond bij velen het gevoel dat er iets waardevols verloren ging, met name uit het oude culturele stelsel. De symbolistische dichter Gustave Kahn verwoordde het treffend: “Je krijgt het gevoel dat deze mensen alleen maar naar bronnen van inkomsten lopen te zoeken; de bron van de dromen droogt op.”[1] De positivistische benadering van de wereld werd in de tweede helft van de negentiende eeuw steeds vaker als beklemmend ervaren. Vooral onder kunstenaars groeide het gevoel van verval, een sfeer die uiteindelijk de voedingsbodem zou vormen voor de opkomst van het symbolisme.

De nieuwe stroming heeft diepe wortels in de romantiek, die rond 1800 ontstond als reactie op de nadruk op rede en objectiviteit. Filosoof en kunsthistoricus Michael Francis Gibson beschrijft symbolistische dichters treffend: “Ze evoceren liever de maan dan de zon, de herfst boven de lente, stilstaand water boven snelstromend water, en regen boven een blauwe hemel.” Hij vervolgt: “Ze uiten melancholie en verveling, teleurstelling in de liefde, machteloosheid, lethargie en eenzaamheid. Hun verdriet komt voort uit het besef dat ze leven in een wereld die op sterven na dood is.”[2] Het pessimisme van Schopenhauer is hierin duidelijk te herkennen.

Een andere belangrijke voedingsbodem voor het symbolisme was de katholieke, religieuze mentaliteit in Frankrijk, België, Oostenrijk en delen van Duitsland. Ook Engeland sluit aan in dit rijtje. Hier kwamen de symbolistische principes al rond 1850 naar voren via de prerafaëlieten, een kunstenaarsgenootschap dat de stijl van het Quattrocento opnieuw tot leven bracht. De term “symbolisme” werd echter voor het eerst expliciet gebruikt in Frankrijk. Jean Moréas introduceerde het begrip in 1886 in een artikel in Le Figaro. Hij vond dat schrijvers, destijds vaak als decadent bestempeld, een waardiger titel verdienden: symbolisten. “Symbolistische dichters”, schreef hij, “laten hun ideeën spreken door het uitdrukken van hun diepste emoties.”

Typering

Symbolisme verwijst niet zozeer naar een specifieke stijl (vorm), maar eerder naar een bepaalde manier van benaderen (inhoud). In de schilderkunst werd de term toegepast op uiteenlopende stijlen die allemaal één ding gemeen hadden: ze keerden zich af van realisme en naturalisme. In plaats daarvan lag de nadruk op verbeeldingskracht, spiritualiteit en intuïtie. Het symbolisme kenmerkte zich door een sterke fascinatie voor het verleden en een focus op het onderbewuste, het esoterische en het onverklaarbare. Symbolisten wilden niet afstandelijk observeren; ze zochten juist naar het bijzondere, het mysterieuze en het fantastische.

Een symbool is een beeld, een woord of een klank die iets anders vertegenwoordigt, iets dat verwijst naar een verborgen realiteit die de dagelijkse ervaring overstijgt. In essentie draait het om een botsing tussen twee wereldbeelden: enerzijds de onveranderlijke wereld van handel en industrie, die onverschillig staat tegenover diepere waarden, en anderzijds het geloof in een transcendente werkelijkheid die een radicale verandering van het bestaande belooft. Zoals de hellenist E.R. Dodds schrijft: “Het symbolisme drukt meer uit dan de zichtbare werkelijkheid, en dat niet slechts op een oppervlakkige manier. Het raakt aan de altijd veranderende staat van beschaving en haar innerlijke spanningen.”[3]

Symbolisten richtten zich primair op het scheppen van betekenis in een wereld waar de vervulling van basisbehoeften de plaats had ingenomen van een gedeelde visie op het leven. Voor hen moest kunst meer zijn dan zichzelf en de wereld; het moest verwijzen naar hogere, diepere niveaus van betekenis en inzicht.

Symbolisme in de schilderkunst

In de schilderkunst bracht het symbolisme een bewuste en nadrukkelijke toepassing van kleur als middel om emoties en een persoonlijke werkelijkheid uit te drukken. Ook lijnen en vormen werden minder strikt gebonden aan de realiteit, wat kunstenaars de vrijheid gaf om meer expressieve en symbolische beelden te creëren. Een belangrijke inspiratiebron voor symbolistische kunstenaars waren vaak primitieve culturen. Zo gaf Paul Gauguin de voorkeur aan een emotionele benadering van kunst boven een intellectuele benadering. Hij gebruikte voornamelijk pure, ongemengde kleuren en vereenvoudigde, sterk omlijnde vormen. Gauguin moedigde zijn volgers aan om "uit het hoofd" te schilderen en hun verbeelding de vrije loop te laten, omdat hij geloofde dat emoties meer betekenis en symboliek bevatten dan natuurlijke vormen.

Parijs was rond de eeuwwisseling van 1900 het centrum van de symbolistische kunst. Hier verzamelden zich veel kunstenaars die afstand wilden nemen van een realistische weergave van de wereld. Naast Gauguin waren kunstenaars zoals Puvis de Chavannes, Émile Bernard, Paul Sérusier, Maurice Denis, Gustave Moreau, Odilon Redon en later Marcel Duchamp prominente ver-tegenwoordigers van deze stroming. In Duitstalige gebieden was de invloed van de romantiek sterk aanwezig, met kunstenaars als Arnold Böcklin, Ferdinand Hodler, Franz von Stuck, Carlos Schwabe en in Oostenrijk Gustav Klimt. Scandinavië ontwikkelde een unieke symbolistische variant waarin het onbewuste centraal stond, met de Noor Edvard Munch als meest bekende kunstenaar. Ook het Russische symbolisme bracht belangrijke namen voort, zoals Michail Vroebel, Michail Nesterov, Nikolaj Rjorich, Wassily Kandinsky en Alexandre Benois.

Aan het einde van de negentiende eeuw groeide Brussel, in het katholieke België, uit tot een internationaal toonaangevend centrum van het symbolisme. Dit centrum vormde zich rondom de kunstenaarsgroep ‘Les Vingt’. Belangrijke namen uit deze beweging zijn Fernand Khnopff, George Minne, Paul Delvaux, James Ensor, Léon Spilliaert,[4] Félicien Rops en Jean Delville. In Vlaanderen ontstond rond Albijn Van den Abeele de eerste Latemse School. Deze groep, sterk beïnvloed door het "stedelijk symbolisme" van dichter Karel van de Woestijne en beeldhouwer George Minne, stond bekend als de mystieke symbolisten. In Nederland, waar het protestantisme overheerste, kende het symbolisme minder bloei. Toch verdienen kunstenaars zoals Jan Toorop, Richard Roland Holst en Johan Thorn Prikker een vermelding.

In de twintigste eeuw heeft het symbolisme een blijvende invloed gehad op diverse stromingen, met name op het expressionisme, post-impressionisme, surrealisme en verschillende primitivistische bewegingen, waaronder het dadaïsme. Bovendien waren pioniers van de abstracte kunst, zoals Kandinsky, Malevitsj, Picasso, Kupka en Piet Mondriaan, aanvankelijk allemaal symbolistische schilders. Sommigen, zoals Mondriaan, bereikten abstractie door het symbolische vereenvoudigen van vormen door te trekken. Toch verdween het symbolisme als stroming grotendeels na de Eerste Wereldoorlog. Het modernisme en de erkenning van abstracte kunst gingen gepaard met een breuk met het verleden, waarbij het symbolisme werd afgedaan als decadent en verouderd. Vanaf de jaren 1970 kwam er echter een herwaardering voor de symbolistische schilders, [5] wat hun werk opnieuw in de schijnwerpers zette.

Symbolisme in de literatuur

Symbolisme in de literatuur kan, net als in de schilderkunst, worden gezien als een reactie op de dominante realistische en naturalistische stromingen rond 1850. In de jaren 1860 legde de Franse dichtersbeweging Parnasse, die het begrip L'art pour l'art introduceerde, de basis voor deze ontwikkeling. Vanaf de jaren 1870 ontstond in Frankrijk een expliciet symbolistische beweging, geleid door dichters zoals Charles Baudelaire, Stéphane Mallarmé, Paul Verlaine en zijn poètes maudits. Binnen deze stroming stond de vorm van poëzie centraal, waarbij kunst werd opgevat als autonoom en verheven boven de natuur. Deze benadering evolueerde geleidelijk naar een vorm van estheticisme, soms neigend naar decadentisme, zoals verwoord in de roman A Rebours van Joris-Karl Huysmans. Het gedachtegoed werd in 1886 samengevat door Jean Moréas in een 'symbolistisch manifest', zoals eerder vermeld.

Na de bloeitijd van het Franse symbolisme kende het Russische symbolisme een hoogtepunt aan het begin van de twintigste eeuw, met prominente schrijvers als Andrej Bely, Alexandr Blok, Zinaida Hippius en Dmitri Merezjkovski. Ook in België ontwikkelde zich een sterke symbolistische literaire beweging, met auteurs zoals Maurice Maeterlinck en Georges Rodenbach, wiens roman Bruges-la-Morte een belangrijk werk binnen deze stroming is. In Nederland zijn invloeden van het symbolisme terug te vinden in het werk van Adriaan Roland Holst en Herman Gorter.

Net zoals in de beeldende kunst ging het symbolisme in de literatuur met de tijd op in uiteenlopende stromingen. Uiteindelijk verdween het na de Eerste Wereldoorlog als beweging. Toch bleef de invloed tot diep in de twintigste eeuw merkbaar, onder andere bij auteurs als Paul Valéry, Jorge Luis Borges en T.S. Eliot.

Muziek, theater en beeldhouwkunst

Het symbolisme vond zijn weg ook naar de muziek, waar componisten zoals Claude Debussy, Alexander Skrjabin en de vroege Igor Stravinsky als belangrijke vertegenwoordigers werden beschouwd. Traditionele technieken en compositievormen werden bewust losgelaten, met als doel de luisteraar een intense zintuiglijke ervaring te bieden. Esthetiek stond centraal, en thema’s werden vaak geïnspireerd door het werk van symbolistische schrijvers.

In het theater werd het symbolisme nauw verbonden met Russische regisseurs zoals Konstantin Stanislavski en Vsevolod Meyerhold. Zij introduceerden het concept van 'emotioneel geheugen': een techniek waarbij de acteur uit diep verborgen persoonlijke herinneringen put om authentieke emoties te vertolken. In Rusland ontwikkelde decorontwerp zich bovendien tot een ware vorm van symbolistische kunst, met Alexandre Benois als een toonaangevende vertegenwoordiger.

In de symbolistische beeldhouwkunst spelen namen als Auguste Rodin, Max Klinger en George Minne een prominente rol.

Verwante stijlen

Verwante stijlen zijn:

Galerie

1. Fernand Khnopff, Studie van een vrouw, 1891, opgedragen aan de prerafaëlitische schilder Edward Burne-Jones. Datering: 1890.

Foto: Fernand Khnopff - bestpriceart.com/shop-online/index.php?main_page=product_info&cPath=33_4043_2688&products_id=5316 - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

2. "De top", "De koningin van het ijs", een symbolistisch werk van Cesare Saccaggi. Datering: 1898.

Foto: italialiberty.it/cesaresaccaggi/ - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

3. Odilon Redon, Muze op Pegasus. Datering: ca. 1900. Foto: Odilon Redon - The Yorck Project (2002) 10.000 Meisterwerke der Malerei (DVD-ROM), distributed by DIRECTMEDIA Publishing GmbH. ISBN: 3936122202 - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: Publiek domein

4. Paul Gauguin, La vision après le sermon. Datering: 1888. Foto: Paul Gauguin - nationalgalleries.org - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: Publiek domein

5. Louis Hawkins, Les Auréoles. Datering: 1894.  Foto: Louis Welden Hawkins - Auction Zip - nl.wikipedia.org 

Licentiestatus: Publiek domein

6. Arnold Böcklin, Die Toteninsel. Datering: 1883. Foto: Arnold Böcklin - Google Arts & Culture - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: Publiek domein

7. Franz von Stuck, Die Sünde. Datering: 1893. Foto: Franz von Stuck - Скан из книги:Michael Gibson. Symbolismus. Printed in China.TASCHEN GmbH. 2006.ISBN 3-8228-5029-2 - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

8. Jan Toorop, De drie bruiden. Datering: 1893. Foto: Jan Toorop - intern.strabrecht.nl/sectie/ckv/08/Art-nouveau/Nederland/CKV-f0004.htm - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

9. Carlos Schwabe, Mort du fossoyeur - Dood en de doodgraver. Datering: ca. 1895.

Foto: Carlos Schwabe - Carlos Schwabe - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

10. Fernand Khnopff, I lock my door upon myself - Ik sluit mijn deur voor mezelf. Datering: 1891.

Foto: Fernand Khnopff - Onbekend - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

11. Gustav Klimt, Wasserschlangen I (Freundinnen). Datering: 1904. Foto: Gustav Klimt - repro from artbook - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: Publiek domein

Max Klinger

  • Hoe kunstenaars van de Weense Secession stonden tegenover het werk en de persoon Max Klinger.

Max Klinger was het voorbeeld voor de weinige jongere kunstenaars van de Weense Jugendstil, ook al ging hij een heel andere richting uit. Het decoratieve element in de schilderijen van Gustav Klimt is verwant met gelijktijdige tendensen in de toegepaste kunsten, terwijl de jongere Egon Schiele in zijn werk expressionistische invloeden toont.

De Weense Secession kunstenaars stonden niet tegenover, maar hadden juist bewondering voor het werk van Max Klinger. Hoewel Klinger een Duitse kunstenaar was, maakte zijn marmeren beeld van Beethoven indruk op de Weense Secession, wat leidde tot een expositie op hun tentoonstelling in 1902.

De Weense Secession werd opgericht in 1897, met onder andere Gustav Klimt, en Klinger's deelname was een belangrijke gebeurtenis voor de groep.

Klinger was een bewonderd kunstenaar die werd erkend voor zijn werken in zowel schilder- als beeldhouwkunst.

Het beeld van Beethoven, gemaakt in 1902, werd tentoongesteld in de Weense Secession en is een van zijn meest beroemde werken.

De bewondering voor en samenwerking met Max Klinger kan worden samengevat aan de hand van de volgende punten:

Centrale positie op de tentoonstelling: Klingers Beethoven-beeld stond centraal in de hoofdzaal van de expositie. Het beeld, waaraan Klinger vijftien jaar had gewerkt, werd de spil van het geheel.

Samenwerking voor het Gesamtkunstwerk: De Secessionisten zagen Klingers werk als een cruciaal onderdeel van hun ideaal van het Gesamtkunstwerk (totaalkunstwerk). De architectuur, schilderkunst, beeldhouwkunst en muziek werden samengevoegd in een gezamenlijk thema.

Klimts Beethovenfries: Gustav Klimt maakte speciaal voor deze tentoonstelling zijn beroemde Beethovenfries. Dit monumentale werk was zichtbaar vanuit de hal met het Beethoven-beeld van Klinger, wat de beoogde synergie tussen de kunstvormen benadrukte.

Symbolistische inspiratie: Zowel Klinger als de Weense Secession streefden naar een symbolis-tische en vernieuwende kunst die brak met de traditionele academische stijl. De Secessionisten vonden in Klingers werk een inspiratiebron en een bevestiging van hun eigen artistieke visie.

Ondersteuning voor vernieuwende kunst: Het uitnodigen van vooraanstaande buitenlandse kunstenaars, zoals Max Klinger uit Duitsland, paste bij de internationale missie van de Secession om de Weense kunst naar een hoger plan te tillen en te vergelijken met de Europese avant-garde

2. Galerie werken Max Klinger

2.1. Max Klinger: Beethoven Torso, brons. Datering: 1902. Bron: Max Klinger – von H.B. – nl.wikipedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

2.2. Max Klinger: Portret van Elsa Asenijeff, coll. Museum der Bildenden Künste, Leipzig. Datering: 1904.

Foto: Max Klinger - Zeno.org, ID number 20004110625 - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

2.3. Max Klinger: The Blue Hour (1890), olieverf op doek, 191,5 x 176 cm (75,3 x 69,2 inch), Museum der bildenden Künste, Leipzig, Duitsland. Datering: 1890. Foto: Max Klinger -Museum der bildenden Künste, Leipzig - en.wikipedia.org 

Licentiestatus:  Publiek domein

2.4. Max Klinger: Beethoven gefotografeerd in 1902 op de 14e tentoonstelling van de Wiener Secession met Alfred Roller's muurschildering De Neerdalende Nacht op de muur. Datering: 1902. Foto: Fotograaf niet vermeld - Deutsche Kunst und Dekoration: afb. Monatshefte für moderne Malerei, Plastik, Architektur, Wohnungskunst u. künstlerisches Frauen-Arbeiten - 10.1902 - en.wikipedia.org - Licentiestatus:  Publiek domein

2.5. Max Klinger: Een legatie, Naakte vrouw op strand met vogels. Museum der bildenden Künste, Leipzig, Duitsland. Datering: 1882.

Foto: Dguendel - en.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY 4.0

2.6. Max Klinger: Evocatie, uit de serie Brahmsphantasie, Opus XII, nr. 2 (1894), 21,8 x 34 cm, National Gallery of Art, Washington D.C.

Datering: 1894. Foto: Max Klinger - This file was donated to Wikimedia Commons as part of a project by the National Gallery of Art. Please see the Gallery's Open Access Policy. - en.wikipedia.org-  Licentiestatus: CC0

Paul Gauguin

De stelling dat Paul Gauguins schilderij 'Der Verlust der Jungfräulichkeit' of 'Das Wiederaufleben des Frühlings' een manifest van de symbolische kunst is, is accuraat. Het werk van Gauguin in deze periode wordt algemeen gezien als een cruciaal voorbeeld van het synthetisme, dat een belangrijke stroming binnen het symbolisme was.

  • Enkele redenen waarom het als een manifest kan worden beschouwd, zijn:

Synthetisme en symbolisme: Het schilderij werd gemaakt in 1890-1891, een korte periode waarin Gauguin zich sterk richtte op het symbolisme en het bijbehorende synthetisme. Deze stroming verenigde elementen uit de natuur, herinneringen en gevoelens om een meer gesynthetiseerde en conceptuele weergave van de werkelijkheid te creëren.

Afwijzing van naturalisme: Het werk wijkt bewust af van een naturalistische weergave. Gauguin maakt gebruik van platte kleurvlakken en een gebrek aan driedimensionaal perspectief om emotie en betekenis over te brengen, wat kenmerkend is voor het synthetisme en het symbolisme.

Gebruik van symboliek: Het schilderij staat vol met symbolische elementen. Het toont een naakte jonge vrouw in een Bretons landschap, met een vos die zijn poot op haar keel legt. Dit beeld, samen met de titel, verwijst naar de ontmaagding of het ontwaken van de lente. De naderende figuren op de achtergrond duiden wellicht op een huwelijksceremonie of een pelgrimage.

Inzicht in de psyche van de kunstenaar: Het werk wordt gezien als een kijkje in de onbewuste verlangens en angsten van Gauguin. De symbolische voorstelling en de dubbelzinnige betekenis nodigen uit tot interpretatie, wat typerend is voor de symbolistische beweging.

Cruciaal werk voor de symbolistische beweging: Gauguins werk in deze periode, inclusief dit schilderij, speelde een fundamentele rol in de ontwikkeling van het symbolisme en legde de basis voor latere stromingen zoals het fauvisme en het expressionisme.

3.1. Paul Gauguins schilderij 'Der Verlust der Jungfräulichkeit' of 'Das Wiederaufleben des Frühlings'
Het model was Juliette Huet, die Gauguins maîtresse werd en hem een dochter schonk (Mathews pp. 159-161).

Landschap tussen de Plage Porguerrec en de monding van de Port du Pouldu. DateringL Tussen 1890 en 1891. Foto: The Yorck Project (2002) 10.000 Meisterwerke der Malerei (DVD-ROM), distributed by DIRECTMEDIA Publishing GmbH. ISBN: 3936122202 - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: Publiek domein 

Soortgelijke werken als het schilderij 'Der Verlust der Jungfräulichkeit' of 'Das Wiederaufleben des Frühlings'

3.2. Paul Gauguin: Te arii vahine (De Schoonheidskoningin of De Edele Koningin). datering: 1896.

Foto: Copied from an art book - commons.wikimedia.org - Licdentiestatus: Publiek domein 

3.3. Paul Gauguin: Nooit meer - Nevermore, Courtauld Gallery, Londen. Datering: 1897.
Foto: Paul Gauguin - Courtauld Institute - Nevermore - en.wikipedia.org - Licdentiestatus: Publiek domein

3.4. Paul Gauguin: Manao Tupapau (De Geest van de Doden Waakt). Albright-Knox Art Gallery, Buffalo, NY. Datering: 1892.

Foto: Paul Gauguin - proprofs.com - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

3.5. Paul Gauguin: Een Bretonse jongen. Datering: 1889. Foto: Copied from an art book - commons.wikimedia.org

Licentiestatus: Publiek domein

 3.6.  Paul Gauguin: Te Tamari no Atua - De Geboorte van Jezus. Datering: 1896. 

Foto: The Yorck Project (2002) 10.000 Meisterwerke der Malerei (DVD-ROM), distributed by DIRECTMEDIA Publishing GmbH. ISBN: 3936122202 - commons.wikimedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

Literatuur en bronnen

  • Gibson, Michael: Symbolisme, Keulen, Taschen, 2006. ISBN 9783822851340
  • Farthing, Stephen: Kunst in het juiste perspectief, Librero, Kerkdriel, 2011. ISBN 978-90-8998-048-9
  • B.H. Spaanstra-Polak: Symbolisme in Nederlandse schilderkunst, 1955.
  • Friedman, Donald Flanell: An Anthology of Belgian Symbolist Poets, Peter Lang, 2003

Noten

  1.  Michael Gibson: Symbolisme, Keulen, 2006, blz. 18.
  2.  Michael Gibson: Symbolisme, Keulen, 2006, blz. 19-20.
  3.  Michael Gibson: Symbolisme, Keulen, 2006, blz. 22.
  4.  Spilliaert spreekt zelf met betrekking tot zijn werk van "literair symbolisme", waarbij hij stemmingen opriep die hij synthetisch "verwoordde" met een minimum aan middelen.
  5.  Peter Paul Massee, Kunstmarkt, Winkler Prins Jaarboek 1974, p. 191
  6.  Zie Elisabeth Leijnse, Symbolisme en nieuwe mystiek in Nederland voor 1900. Een onderzoek naar de Nederlandse receptie van Maurice Maeterlinck, met de uitgave van een handschrift van Lodewijk van Deyssel. Genève, Droz, 1995.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Eterne links/verwijzingen

Zie ook

Pagina bijgewerkt: 19 november 2025 - Foto nr. 3.6.

Maak jouw eigen website met JouwWeb