Renaissance in de Nederlanden / Kunstgeschiedenis | Christelijk Bouwen door de eeuwen heen

Renaissance in de Nederlanden

De renaissance in de Nederlanden was een bloeiperiode van kunsten en letteren in de Nederlanden in de 15e, 16e en 17e eeuw. Zoals elders in Europa was de stijl geworteld in de Italiaanse renaissance.

Beeldende kunst

De gebroeders Van Eyck verrijkten tegen het eind van de Late Gotiek de Europese schilderkunst met de perfectionering van de olie-verftechniek, gevolgd door Hans Memling, Quinten Massijs (I), Jan Gossaert en Lucas van Leyden. Enkele renaissanceschilders uit de Nederlanden waren Jan van Scorel[1] en Maarten van Heemskerck.[2]

Een van de belangrijkste voorbeelden van renaissancekunst zijn de gebrandschilderde glazen in de Grote of Sint-Janskerk in Gouda, die grotendeels in de tweede helft van de zestiende eeuw tot stand kwamen. De uitbundige renaissance-architectuur, voornamelijk in de bovenste helft van de ramen, en de zelfbewuste donorportretten in de onderste helft, zijn uitzonderlijk in hun stijlzuiverheid.

Architectuur

Zoals in de schilderkunst duurde het enige tijd voordat de renaissancearchitectuur naar de Nederlanden kwam. Een vroeg voorbeeld van Romeinse renaissance was het Granvellepaleis (1550-1555) op de Brusselse Hofberg. In andere gevallen werden nog niet alle gotische elementen verdrongen. Een rechtstreeks door de Italiaanse meesters beïnvloede architect was Cornelis Floris de Vriendt, die het stadhuis van Antwerpen ontwierp (1564). Deze stijl, ook wel bekend als Antwerps maniërisme, behield de algemene structuur van laat-gotische gebouwen, maar met grotere ramen en veel bloemrijke decoratie en detaillering in renaissancestijl. Zij had grote invloed in heel Noord-Europa, bijvoorbeeld in de elizabethaanse architectuur, als onderdeel van de bredere beweging van het noordelijke maniërisme. Het Van Dalecollege in Leuven wordt als eerste echt renaissance gebouw in de Nederlanden beschouwd.

In de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden van het begin van de 17e eeuw speelde Hendrick de Keyser een belangrijke rol in de ontwikkeling van de "Amsterdamse renaissance". Lokale kenmerken zijn de hoge smalle herenhuizen, trapgevels en het gebruik van decoratieve driehoekige frontons boven deuren en ramen, waarbij de top in overeenstemming met het profiel van de gevel veel sterker stijgt dan in de meeste andere renaissance-architectuur. Gesneden stenen details in laag profiel tonen een stilistische invloed van de School van Fontainebleau.

Gebouwen

Amsterdam: Westerkerk
Antwerpen: Stadhuis van Antwerpen
Arnhem: Duivelshuis
Breda: Kasteel van Breda
Brussel: Granvellepaleis
Delft: Stadhuis van Delft
Den Haag: Pageshuis
Den Haag: Oude stadhuis
Deventer: Landshuis
Gent: Stadhuis van Gent
Haarlem: Stadhuis van Haarlem
Leuven: Van Dalecollege
Leuven: Kasteel van Arenberg
Leuven: Groot Begijnhof
Mechelen: Paleis van Maria van Boergondië
Mechelen: Hof van Savoye, het paleis van Margareta van Oostenrijk
Mechelen: Hof van Busleyden
Middelburg: Kloveniersdoelen
Sint-Niklaas: Cipierage
Sittard: Kritzraedthuis
Utrecht: Stadhuis van Utrecht (Hasenberg), door Willem van Noort
Venlo: Stadhuis van Venlo
Vlissingen: Beursgebouw

Letteren

De volkstaal in de Lage Landen profiteerde aanvankelijk maar weinig van de nieuwe culturele impuls die eerder het ITaliaans, Spaans, Frans en Engels tot de rang van de klassieke talen verhief. Maar het humanisme kende in het noorden een grote bloei.

Erasmus speelde daar een hoofdrol in, evenals een lange lijst van kritische wetenschappers en uitgevers als Lipsius, Heinsius en Grotius, en de drukkers Elsevier en Plantijn. De Universiteit van Leuven en Universiteit van Leiden ontwikkelden zich tot centra van de intellectuele vooruitgang.

1. "De Atheense filosofenschool" van Raphael. Datering: 1509-1510. Foto: Rafaël Santi - The Yorck Project (2002) 10.000 Meisterwerke der Malerei (DVD-ROM), distributed by DIRECTMEDIA Publishing GmbH. ISBN: 3936122202. - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: Publiek domein

2. Sint Janskerk Gouda. Goudse glazen, nr. 28: uitbundige architectuur en rijk uitgedoste figuren. Datering: 6 september 2022.

Foto: Ludvig14 - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

3. Stadhuis van Antwerpen, in 1561-64 gebouwd naar renaissanceontwerp van Cornelis Floris De Vriendt. Datering: 28 mei 2006.

Foto: Klaus with K - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

4. Portret van Desiderius Erasmus, 1523, door Hans Holbein de Jongere. Datering: December 1522.

Foto: Portret van Desiderius Erasmus, 1523, door Hans Holbein de Jongere - nl.wikipedia.org - Licentiestatus:Publiek domein

5. Landschap met de val van Icarus naar Pieter Bruegel de Oude. Datering: 1500.

Foto: Naar Pieter Brueghel de Oude - manosuelta.files.wordpress.com - en.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

6. De Bron van Mozes (1395-1405), Dijon, Frankrijk, door Claus Sluter (Jeremia afgebeeld). Datering: 25 november 2007.

Foto: Piotrus - en.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 2.5

7. Gerhaert, Mediterende man. Datering: 1467. Foto: Nikolaus Gerhaert - en.wikipedia.org - Licentiestatus: Public Domain

8. Deze afbeelding stelt de Godin Venus voor, die als een volwassen vrouw uit de zee is opgedoken en aan land komt. De schelp waarop ze staat, was in de klassieke oudheid een symbool voor de vulva van een vrouw. Verondersteld wordt dat ze deels gebaseerd is op de Venus de' Medici, een antieke Griekse marmeren sculptuur van Aphrodite. Datering: 1485.

Foto: Sandro Botticelli - Uffizi - en.wikipedia.org - Licentiestatus: Public Domain

9. Kaart met de politieke situatie in de Nederlanden (lage landen) tussen 1556 en 1648. Datering: 8 december 2006.

Foto: User:Fresheneesz - en.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

10. De Hel, het rechterpaneel van het drieluik De Tuin der Lusten van Jheronimus Bosch. Datering: 1500.

Foto: Hieronymus Bosch - en.wikipedia.org - Licentiestatus: Public Domain

Bronnen, noten en/of referenties

Scorels Roem. Hoe een Utrechtse schilder de Renaissance naar het Noorden bracht. Scorels Roem. Hoe een Utrechtse schilder de Renaissance naar het Noorden bracht — Centraal Museum Utrecht. Geraadpleegd op 20 februari 2021.
Maarten van Heemskerck - Kunstenaars - Rijksstudio. Rijksmuseum. Geraadpleegd op 20 februari 2021.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------