Maniërisme

Het maniërisme of de late renaissance is de stijl die volgde op de hoogrenaissance. De term was lang de voornaamste aanduiding voor de stijl van Italiaans geïnspireerde kunst vanaf circa 1525 tot ongeveer 1580. In de schilderkunst is de navolging van Michelan-gelo en Rafaël essentieel, in de dichtkunst gelden Petrarca en Dante als voorbeelden. Het was pas in de 20e eeuw - met name in de periode tussen de twee wereldoorlogen - dat een meer welwillende houding ten opzichte van maniëristische kunst ontstond, en men het woord neutraal begon te gebruiken, zonder de implicatie van decadentie die het lang had gedragen.

De term

Hoewel de aanduiding zelf niet uit die tijd dateert, vindt zij haar oorsprong in het begrip maniera uit de 16e-eeuwse literatuur. De schilder en biograaf Vasari gebruikt maniera in zijn 'De Levens' (1550) als 'stijl'. Iemands maniera is zijn persoonlijke artistieke stijl, zijn kenmerk, maar tegelijkertijd betekent het ook stijl in de zin van gratie en elegantie.[1] In die laatste betekenis komt maniera enig-szins in de buurt van sprezzatura (moeiteloze spontaneïteit, nonchalance) van Castiglione, zoals geïntroduceerd in zijn bekende handleiding voor het hofleven Il libro del Cortegiano (De Hoveling).

In de 17e eeuw kreeg de term maniera een uitermate negatieve betekenis. De nieuwe barokke kunst, geïnspireerd door de Contrare-formatie en het opkomende absolutisme, verdoemde de haar voorgaande stijl als "gekunsteld" en "vervreemd van de natuur en eer-lijke emoties". Deze negatieve connotatie wordt overgenomen op het moment dat in de 19e eeuw de term maniërisme standaard wordt. Tot in het begin van de 20e eeuw brachten dergelijke negatieve associaties kunstkenners ertoe om het maniërisme te besch-ouwen als een decadente stijl, een achteruitgang van wat zij beschouwden als de perfectie van de renaissancestijl. De reputatie van het maniërisme verbeterde toen critici de expressiviteit, gratie en verfijning ervan gingen waarderen.

Umberto Eco stelt in De geschiedenis van de schoonheid (2005): "terwijl de maniëristen de modellen van de klassieke Schoonheid ogenschijnlijk imiteren, ontkrachten ze de regels ervan. De klassieke Schoonheid wordt als leeg en zielloos ervaren. Het accent ligt op het fantastische: hun figuren bewegen zich binnen een irrationele droomwereld, of, in hedendaagse termen, een "surreële" dim-ensie."[2] De maniëristen verzetten zich tegen de strenge regels uit de renaissance, maar wijzen de speelse dynamiek van de barok af.

De maniëristen geven de voorkeur aan "bewegende" figuren, en dan met name aan de figuur "s", de slangvormige figuur die niet binnen geometrische cirkels of vierhoeken kan worden gevangen. Berekenbaarheid en meetbaarheid worden niet langer beschouwd als objectieve criteria en zijn uitsluitend instrumenten voor de verwezenlijking van steeds ingewikkeldere technieken (perspectivische verschuivingen, vertekeningen) en voor het verbeelden van ruimtes waarin niet langer sprake is van een vlakverdeling op grond van de "juiste proporties".

Het maniërisme wordt pas in de moderne tijd ten volle begrepen en gewaardeerd: als voor Schoonheid niet langer criteria gelden als maat, orde en proportie, wordt ze onvermijdelijk beoordeeld op basis van vage, subjectieve criteria. Men heeft lang gemeend dat het maniërisme niet meer was dan een overgangsfase tussen de renaissance en de barok, maar tegenwoordig erkent men dat een groot deel van de renaissance maniëristisch is geweest.

1. "De Atheense filosofenschool" van Raphael. Kamer van de Handtekening in het Vaticaan voor Paus Julius II, muurschildering: De School van Athene. Datering: 1509-1510 - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

2. Perseus-standbeeld van Benvenuto Cellini (in Florence). Datering: April 2001. Foto: Maksim - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

3. Portret van Eleonora di Toledo en haar zoon Giovanni door Agnolo Bronzino, 1545, Galleria degli Uffizi, Florence.

Datering: 1544. Foto: Agnolo Bronzino - Google Arts & Culture - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

4. De doop van Christus, 1608-1614, door El Greco. Datering: 1614. Foto: El Greco - [3] - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: Publiek domein

Beeldende kunsten en architectuur

Kunstenaars die traditioneel onder het maniërisme worden gerangschikt zijn onder meer de late Michelangelo, El Greco, Parmigia- nino, Giulio Romano, de Florentijnen Jacopo da Pontormo, Agnolo Bronzino, Rosso Fiorentino en Girolamo Macchietti en de Vene-tianen Tintoretto en Veronese. Van de kunstenaars die vooral als beeldhouwer bekend zijn, zijn Benvenuto Cellini, Giovanni da Bologna en Baccio Bandinelli de belangrijksten. Giorgio Vasari behoorde ook tot het maniërisme. In de Nederlanden kunnen Adriaen de Vries en Jacob Jonghelinck vermeld worden. In Antwerpen wordt de periode van 1500 tot 1530 bestempeld als die van het Ant-werps maniërisme met meesters als Jan de Beer, Jan Gossaert, Joos van Cleve, de vroege Quinten Metsijs en tal van anonieme meesters zoals de Meester van Frankfurt. Ook Frans Floris speelde een belangrijke rol met invloed op zijn vele leerlingen, onder wie Maerten de Vos.

Gemeenschappelijke factoren in hun werk zijn het lenen van bepaalde poses en technieken van de grote voorbeelden Michelangelo en Rafael, alsook een neiging tot een irrealistische weergave van lichamen, ruimten en perspectief. De zogenaamde figura serpen-tinata is een goed voorbeeld van beide aspecten, gebaseerd op een beeld van Michelangelo (de steenwerpende David in het Palazzo Vecchio in Florence), maakten kunstenaars veelvuldig gebruik van lichamen in een zeer onnatuurlijk aandoende, gedraaide pose.

In de architectuur is het zeer moeilijk een maniërisme aan te wijzen, omdat hier eigenlijk tot diep in de 17e eeuw de navolging van klassieke voorbeelden overheersend is geweest. Vanwege gelijktijdigheid worden de gebouwen van architect Andrea Palladio vaak in dit verband genoemd. Een echt "maniëristisch" te noemen ontwikkeling binnen de architectuur zou het ontstaan van de grotto zijn. Deze nepgrotten, vaak om beelden in tentoon te stellen, werden in tuinen gebouwd.

Toch zijn er soms kenmerken die duiden op een maniëristische bouwkunst:

  • Doorlopende zuilen; een zuil met de hoogte van meerdere verdiepingen. Dit maakt de voorgevel meer een geheel.
  • Trappen voor een huis

5. Meester van de Antwerpse Aanbidding: Aanbidding door de koningen. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen.

Datering: 1550. Foto: Meester van de Antwerpse Aanbidding - Eigen werk photo taken by Paul Hermans) - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: Publiek domein

6. In Parmigianino's Madonna met de lange nek (1534-1540) wordt het maniërisme gekenmerkt door langgerekte proporties, sterk gestileerde poses en het ontbreken van een duidelijk perspectief. Datering: Parmigianino - Google Kunst en cultuur - en.wikipedia.org

Licentiestatus: 1550. Foto: Parmigianino - Google Kunst en cultuur - en.wikipedia.org - Licentiestatus: Publiek domein

7. Model voor het maniërisme: Laocoön en zijn zonen , een antieke sculptuur, herontdekt in 1506; nu in de Vaticaanse Musea . De kunstenaars van het maniërisme bewonderden dit stuk. Datering: 10 februari 2024.

Foto: Wilfredo Rafael Rodriguez Hernández - en.wikipedia.org - Licentiestatus: CC0

8. Verzamelde figuren, ignudi, van het plafond van de Sixtijnse Kapel van Michelangelo. Datering: 1511.

Foto: Michelangelo - Web Gallery of Art - en.wikipedia.org - Licentiestatus: Public Domain

9. Kopie naar verloren origineel, Michelangelo's Battaglia di Cascina, door Bastiano da Sangallo, oorspronkelijk bedoeld door Michelangelo om te concurreren met Leonardo's inzending voor dezelfde opdracht. Datering: 1542.

Foto: Bastiano da Sangallo / After Michelangelo - scan of 1542 art - en.wikipedia.org - Licentiestatus: Public Domain

10. Hoogmanierisme: Venus, Cupido, Dwaasheid en Tijd door Bronzino, ca. 1545; National Gallery, Londen.

Datering: 1540–1545. Foto: Bronzino - nationalgallery.org.uk/paintings/bronzino-an-allegory-with-venus-and-cupid - en.wikipedia.org 

Licentiestatus: Public Domain

Maniëristische werken

Voorbeelden van maniëristische schilderijen zijn:

  • Een allegorie met Cupido en Venus, 1540-1550 van Agnolo Bronzino
  • Jozef en Jacob in Egypte, 1518 van Pontormo
  • Farao met bediende en bakker, 1525 van Pontormo
  • Jozef wordt aan Potiphar verkocht, 1515 van Pontormo
  • Het mystieke huwelijk van de heilige Catharina, 1527-1532 van Parmigianino
  • Madonna en kind met heiligen, 1526-1527 van Parmigianino
  • Madonna en kind met de heilige Johannes de Doper en een vrouwelijke heilige Anna, 1540-1550 van Agnolo Bronzino
  • Portret van Eleonora di Toledo en haar zoon Giovanni door Agnolo Bronzino, 1545, in het Uffizi in Florence
  • Melancholia I door Albrecht Dürer, 1514, Florence, Gabinetto dei Disegni e delle Stampe

Verwante stromingen

Verwante stromingen aan het maniërisme zijn:

Bronnen, noten en/of referenties

  1. zie o.a.: Rudie van Leeuwen, Maniërisme en naturalisme in de Veneto, Karel van Mander Academy, 2003, p. 7. PDF. Gearchiveerd op 8 september 2023.
  2. Umberto Eco, De geschiedenis van de schoonheid, uitgave Bert Bakker, 2005, ISBN 90 351 2813 3
  3. zie: Nicole Dacos, Bert W. Meijer, Claire Billen e.a., Fiamminghi a Roma 1508-1608: kunstenaars uit de Nederlanden en het prinsbisdom Luik te Rome tijdens de renaissance, tent.cat., Brussel, Paleis voor Schone Kunsten - Rome, Palazzo delle Esposizioni, 1995, Gent, Snoeck-Ducaju & zn., 1995

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Zie ook

Externe links/verwijzingen

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Geraadpleegde bron: nl.wikipedia.org/wiki/Mani%C3%ABrisme - 26 mei 2024

Pagina bijgewwerkt: 17 juni 2025 - Foto nr. 5 t/m 10.