Maaslandse renaissance is de aanduiding voor een regionale architectuurstijl in het prinsbisdom Luik en omgeving (het Maasland) in de 16e en 17e eeuw. De benaming Maaslandse renaissance werd, parallel aan de termen Maaslandse kunst en Maasgotiek (met betrekking tot de romaanse en gotische kunst), geïntroduceerd door de Sittardse kunsthistoricus prof. dr. J.J.M. Timmers om de "eigenheid" van de 17e-eeuwse bouwkunst in het Limburgse en Luikse Maasland te benadrukken. Na Timmers hebben kunsthistorici met name bij de vermeende eigenheid vragen gesteld en de aanduiding als feitelijk incorrect bestempeld.[1] Inmiddels is de term – correct of incorrect – gemeengoed.

Luikse renaissance

De Maaslandse renaissance kan gezien worden als een variant van de klassieke Luikse renaissance, een bouwstijl die nauw aansloot bij de Italiaanse en Franse renaissance. Deze bouwstijl bloeide in het prinsbisdom Luik op tijdens het bewind van prins-bisschop Ever-hard van der Marck (1505-38).

Bouwkunst

In het politieke en culturele centrum van het prinsbisdom, de stad Luik, richtte de uit Italië, via Frankrijk overgewaaide bouwstijl zich aanvankelijk op klassieke Italiaanse modellen. Bij de bouw van het nieuwe Paleis van de Prins-bisschoppen (vanaf 1526 geleid door de bouwmeester Arnold van Mulken) was een min of meer eigen idioom ontstaan, gekenmerkt door zuilenarcades met tulpvormige kolommen en accoladevormige vensterlateien.[2] Het in 1974 afgebroken Hôtel de Cortenbach in Luik was een ander voorbeeld van deze stijl. Wellicht het meest klassieke voorbeeld van Luikse renaissance is het portaal van de Sint-Jacobskerk, in 1558 ontworpen door Lambert Lombard, die een studiereis naar Italië gemaakt had.

Buiten de grotere steden Luik en Maastricht vond de op klassieke voorbeelden geïnspireerde bouwstijl nauwelijks navolging. In Maastricht kunnen de zuilenarcade op de binnenplaats van het Spaans Gouvernement en enkele details in de kloostergangen van de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek en de Sint-Servaasbasiliek als voorbeelden gelden. In de kapel van de abdij Mariënlof te Kerniel zijn renaissance-kapitelen verwerkt, die wellicht afkomstig zijn van een arcade elders in het gebouw. De stijl is verder te herkennen in enkele hardstenen ingangspartijen, bijvoorbeeld van het Kasteel d'Aspremont-Lynden in Oud-Rekem.

1. Het Battahuis in Hoei, het vroegere refugiehuis van de abdij van Val-Saint-Lambert, in Maaslandse renaissancestijl. Datering: 16 september 2013. Foto: Thierry Orens - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

2. Luik (België), de grote voorplein van het Paleis van de Prins-bisschoppen (XVIde eeuw). Datering: 8 augustus 2006.

Foto: Jean-Pol GRANDMONT - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY 2.5

3. Twee kapitelen van het voormalige Hôtel de Cortenbach, gesloopt in 1974, in Luikse renaissancestijl (jaren 1540), in Museum Grand Curtius, Luik, België. Datering: 20 oktober 2014. Foto: Kleon3 - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

4. Portaal Sint-Jacobskerk, Luik. Datering: 19 mei 2012. Foto: Promeneuse7 - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

5. Binnenplaats met restaurant van het zogenaamde Spaanse Gouvernement in Maastricht, Nederland, nu onderdeel van Museum aan het Vrijthof. De 16e-eeuwse arcade is een voorbeeld van de Luikse renaissancestijl. De portretten boven de hoofdboog zijn waarschijnlijk van keizer Karel V en zijn zuster, Maria van Hongarije. Gezicht op de renaissance-arcade van het voormalige Spaanse Gouvernement. Datering: 21 mei 2012. Foto: Kleon3 - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

6. Onze-Lieve-Vrouwebasiliek, Maastricht, Nederland. Poort die vanuit de kloostergang naar de sacristie leidt, gebouwd rond 1560 in Luikse renaissancestijl. Detail van een tulpvormige zuil met geïntegreerd rond kapiteel. Datering: 2 juni 2012.

Foto: Kleon3 - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

Beeldende kunst

Ook in de schilder- en beeldhouwkunst van het Maasland deed zich het klassieke ideaal van de renaissancekunst gelden. Lambert Lombard was behalve bouwmeester ook schilder. Hij schilderde onder meer een achttal klassieke landschappen en interieurs met Deugdzame vrouwen, waarvan er vier in de parochiekerk van Stokrooie worden bewaarden; de andere vier bevinden zich in het Grand Curtius in Luik. Dit museum bezit tevens een fraaie collectie renaissance-sculpturen van zwart marmer uit Theux.

Elders in Luik en het Maasland zijn gebeeldhouwde grafzerken en epitaven met renaissance-elementen te vinden, bijvoordeeld in de Sint-Janskerk, de Sint-Jacobskerk en de Sint-Gilliskerk in Luik, de Sint-Ursulakerk in Lanaken, de Sint-Servaaskerk en de Oude Minderbroederskerk te Maastricht, de Sint-Stefanuskerk in Wijnandsrade, de Sint-Augustinuskerk in Elsloo en de Sint-Lambertuskerk  in Mheer. Bijzonder zijn de brokstukken van een 10 m hoge sacramentstoren uit 1561 van de Luikse beeldhouwer Guillaume de Jonc-keu, oorspronkelijk in de Kruisherenkerk in Maastricht, thans in het depot van het Bonnefantenmuseum.

7. Jaël en Sisera, L. Lombard, ca 1530 (Grand Curtius, Luik). Datering: 1530. Foto: Kleon3, 2014-10-20 - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

8. Gebeeldhouwd epitaaf van een transi (ontbindend menselijk lichaam) (1537), oorspronkelijk in de kerk van Sint-Ursula, nu in het Museum Grand Curtius, Luik, België. Datering: 20 oktober 2014.

Foto: Kleon3 - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

9. Parochiekerk Sint-Ursula (Lanaken) - Grafmonument van Heer Hendrick de Merode († 1564) en Françoise van Brederode († 1553). Datering: 22 mei 2011. Foto: IDD5000 - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

10. Kruisherenkerk Maastricht, sacramentstoren, fragment Lucas. Datering: 25 oktober 2017.

Fragment van een sacramentstoren, oorspronkelijk in de Kruisherenkerk in Maastricht, nu onderdeel van de LGOG-collectie in het Bonnefantenmuseum (extern depot). De sacramentstoren werd in 1561 door de Maastrichtse Kruisheren besteld bij de Luikse beeldhouwer Guillaume de Jockeu. De monumentale sacramentstoren moet op enig moment verwoest zijn, mogelijk na de ontbinding van het klooster in 1796 (tijdens de Franse bezetting). Sommige fragmenten werden begraven onder de kerkvloer, waar ze in 1914 werden ontdekt. ​​Hier een groot fragment van de evangelist Lucas (met de ossen tussen zijn benen).

Foto: Kleon3 - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

Maaslandse renaissance

Aan het begin van de 17e eeuw ontwikkelde zich uit deze op klassieke voorbeelden geënte stijl een lokale variant, die slechts zijde-lings raakvlakken met de Italiaanse of Franse Renaissance had. Deze Maaslandse renaissancestijl werd vooral toegepast bij de bouw van kloosters, kastelen, carréboerderijen en stadshuizen in de stad Luik en omgeving, het Land van Herve, de Voerstreek, Belgisch Limburg, Nederlands Zuid-Limburg en, in mindere mate, in de stad Aken en omgeving. Er bestaan slechts enkele voorbeelden van kerken in Maaslandse renaissancestijl, wellicht omdat er tijdens de Tachtigjarige Oorlog weinig kerken gebouwd werden in deze regio, en later, onder invloed van de Contrareformatie, vaak voor barokarchitectuur gekozen werd als het om religieuze bouwwerken ging. Als 'oervoorbeeld' van een bouwwerk in Maaslandse renaissancestijl wordt vaak het laat-16e-eeuwse Luikse stadspaleis Curtius genoemd.[3]

De meeste bouwwerken die tot de stijl van de Maaslandse renaissance gerekend worden, zijn gebouwd volgens traditionele bouw-methoden, waarbij vaak gebruikgemaakt wordt van speklagen, hardstenen raamomlijstingen, waterlijsten, hoogopgaande daken en geprononceerde daklijsten onder de dakrand (vaak met gebeeldhouwde consoles, door Timmers 'cymbalen' genoemd).[4] De ge-bruikte materialen zijn meest inheems: Naamse steen, baksteen en Limburgse mergel. Door sommige kunsthistorici wordt deze "typisch Maaslandse" manier van bouwen gezien als een variant op de Brabantse bouwstijl.[5]

11. Detail gevel Palais Curtius in Luik. Datering: 4 januari 2006. Foto: Jacques Renier - nl.wikipedia.org 

Licentiestatus: CC BY-SA 2.5

Kerken en kloosters

12. Minderbroedersklooster - Museum van het Waalse leven, Luik, België. Datering: 7 oktober 2007.

Foto: Raimond Spekking - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

13. Flône (België), toren van de Flône abdij (XVIIde eeuw). Datering: 21 september 2006.

Foto: Jean-Pol GRANDMONT - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

14. Toren St-Jan-de-Doperkerk, Tongeren. Datering: 6 juli 2010. Foto: Jean Housen - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY 3.0

15. Jezuïetenklooster, Achter de Comedie 14, Maastricht. Datering: 14 mei 2010. Foto: Otter - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

Openbare gebouwen

16. Stadhuis van Wezet (Visé). Datering: 20 maart 2021. Foto: Nenea hartia - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 4.0

17. Stadhuis van Borgloon, prov. Limburg, België. Datering: 28 maart 2013. Foto: Torsade de Pointes - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: CC0

18. Oud Gasthuis, gelegen aan de Kempische Poort Thonissenlaan Hasselt. Datering: 15 mei 2009. 

Foto: Frjclsn - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

Stadswoningen

19. Musée (Palais) Curtius, Luik. Datering: 15 oktober 2003. Foto: Sebessence - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

20. Hoei (België), historisch herenhuis Hôtel de la Cloche aan de Quai de la Batte. Datering: 23 juni 2008.

Foto: Marc Ryckaert (MJJR) - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY 3.0

21. België. Gezicht op twee 17e-eeuwse huizen, waarvan er één nu een bank is, gebouwd in de lokale Maaslandse renaissancestijl op de Markt, het centrale plein in het stadscentrum. Datering: 30 november 1899. Foto: Kleon3 - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

22. Domkeller, Aken. Datering: 1 augustus 2008. Foto: Kamel15 - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

Kastelen en boerderijen

23. Cheratte (België) Kasteel: zijgevel en toren. Datering: 25 maart 2008. Foto: Flamenc - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY 3.0

24. Kasteel Aspremont-Lynden, Oud-Rekem, België. Datering: 10 februari 2013. Foto: Romaine - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: CC0

25. Kasteel Eijsden. Datering: 3 augustus 2008. Foto: Pivos - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

26. Huis De Dael, Nuth. Datering: 2005. Foto: Aelske, Els Diederen - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

Neostijlen

Ontstaan in de 16e eeuw, bleef de Luiks-Maaslandse renaissancestijl gedurende de gehele 17e eeuw onverminderd populair in een groot gebied rondom de stedendriehoek Luik-Maastricht-Aken. Pas in het begin van de 18e eeuw kregen de zogenaamde Lodewijk-stijlen (Lodewijk XIV-, XV- en XVI-stijl) de overhand bij de bouw van kastelen en burgerhuizen (zie: Barokarchitectuur in het Prinsbis-dom Luik). Eind 19e, begin 20e eeuw beleefde de bouwstijl een heropleving. Het kasteel Montjardin in Remouchamps lijkt 17e-eeuws, maar dateert uit 1871. Andere voorbeelden zijn het gebouw van de Banque Delen aan de Boulevard D'Avroy in Luik, de raadhuizen van Chênée en Borgworm, de uitbreiding van het Kasteel d'Aspremont-Lynden in Oud-Rekem, de directeurswoning van de vroegere kolenmijn te Zwartberg en het Kasteel Karsveld nabij Gulpen.

In de tweede helft van de 20e eeuw beleefde de Maaslandse renaissance opnieuw een comeback, ditmaal in een moderne variant: de zogenaamde pseudo-Maaslandse stijl.[6] Deze stijl wordt gekenmerkt door uitwendige betonconstructies, opgevuld met baksteen. In veel gevallen worden de tektonische gevels gecombineerd met hoge daken, kenmerkend voor veel 17e-eeuwse huizen in de binnen-steden van Luik en Maastricht. Voorbeelden van deze stijl zijn vooral in Maastricht te vinden: Conservatorium Maastricht, Bijenkorf-gevel Achter het Vleeshuis, Hotel Maastricht, politiebureau Prins Bisschopsingel en Gouvernement aan de Maas.

27. Bank in Delen, Luik - België. Datering: 23 februari 2008. Foto: Georges Seguin (Okki) - nl.wikipedia.org

Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

28. De woning van de voormalige directeur van de steenkoolmijn van Zwartberg, België. Datering: 1 april 2009.

Foto: Paul Hermans - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

29. Kasteel Karsveld, Gulpen - Limburg. Datering: 14 juni 2008. Foto: Pivos - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

30. Hotel Maastricht aan de Maas, gezien vanaf de Hoge Brug.. Datering: 4 mei 2013.

Foto: Mark Ahsmann - nl.wikipedia.org - Licentiestatus: CC BY-SA 3.0

Bronnen, noten en/of referenties

• Bisscheroux, N., S. Minis, W. van den Bergh, F. Humblé (1997): Architectuurgids Maastricht 1895-1995. Stichting Topos & Gemeente Maastricht, Maastricht. ISBN 90-9010710-x (online tekst op toposmaastricht.com)
• Ottenheym, Koen, 'De Maaslandse Renaissance, een problematisch geval', in: TimmersWerk. Opstellen over prof. Timmers & de kunst van het Maasland (red.: G. Janssen, L. Spronck, P. te Poel, H. op den Kamp), pp. 188-193. Sittard, 2007
• Timmers, J.J.M. (1980): De kunst van het Maasland, deel II. Assen
• Timmers, J.J.M. (1986): Kruisvensters en cymbalen (DSM-kalender 1987). DSM, Heerlen

1.  Ottenheym (2007), p. 189.
2. Het prinsbisschoppelijk paleis in Luik is waarschijnlijk beïnvloed door de kort tevoren onder Lodewijk XII van Frankrijk tot stand gekomen delen van het Kasteel van Blois.
3. Zie o.a Timmers (1986), pp. 16-17.
4. Timmers (1986), p. 14. Volgens Timmers was de Maaslandse renaissance gebaseerd op de traditionele vakwerkbouw.
5. Koen Ottenheym acht de term 'Maaslandse renaissance' om deze reden incorrect. Ottenheym (2007), p. 191.
6. Term geïntroduceerd door Bisscheroux, Minis, Van den Bergh en Humblé. Bisscheroux e.a. (1997), p. 39.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Externe links/verwijzingen

• Maaslandse renaissance - nl.wikipedia.org

Zie ook

• Mosan Renaissance architecture - en.wikipedia.org

Geraadpleegde bron: nl.wikipedia.org/wiki/Maaslandse_renaissance - 15 mei 2024